Εκθέσεις ανασκαφών

Απολογισμός των προκαταρκτικών εργασιών του έτους 2005.

Σύμφωνα με την υπ’ αρ. απόφαση ΥΠΠΟ/ΓΔΑΠΚ/ΑΡΧ/Α2/Φ61/22669/799 από 15.06.2005 του Τμήματος Ελληνικών & Ξένων Επιστημονικών Ιδρυμάτων, Οργανισμών & Διεθνών Θεμάτων του ΥΠΠΟ κατά τον μήνα Σεπτέμβριο άρχισαν οι εργασίες μελέτης και έρευνας στο σπαρτιατικό ιερό του Αμυκλαίου Απόλλωνα.

  1. Τοπογραφήθηκε λεπτομερειακά ο λόφος της Αγ. Κυριακής και ο περιβάλλον χώρος από τους τοπογράφους ΕΜΠ κ. κ. Κώστα Ζαφείρη και Γιώργο Σουρή. Στα νέα σχέδια τοποθετήθηκαν όσα στοιχεία διασώζονται από τις προγενέστερες έρευνες των Χρ. Τσούντα (1890/91), A. Furtwängler (1904), E. Fiechter (1907) και E. Buschor (1925).
  2. Αποτυπώθηκε η υφιστάμενη κατάσταση του αρχαιολογικού χώρου και τεκμηριώθηκαν ο σχεδιαστικά τα σωζόμενα τμήματα της κρηπίδας του Θρόνου, του Περιβόλου καθώς και η νεότερη εκκλησία της Αγ. Κυριακής.
  3. Σχεδιάστηκαν, μελετήθηκαν, φωτογραφήθηκαν και ταυτίστηκαν τα περισσότερα από τα επί τόπου ευρισκόμενα αρχιτεκτονικά μέλη του Θρόνου και του Βωμού, τα οποία είτε ήταν στοιβαγμένα σε έναν λιθοσωρό είτε είχαν διασπαρθεί σε διάφορα σημεία και στις πλαγιές του λόφου.
  4. Συγκεντρώθηκαν, τακτοποιήθηκαν κατά κατηγορίες και περιφράχθηκαν όλα τα αρχιτεκτονικά μέλη των μνημείων του ιερού εντός του αρχαιολογικού και ήδη απαλλοτριωμένου χώρου. Έτσι θα αποφευχθούν οι περαιτέρω φθορές της επιδερμίδας των μαρμάρων και θα εξασφαλιστεί η προστασία τους μέχρις ότου αποφασιστεί η οριστική τους ανάδειξη. Η εργασία αυτή έγινε με την πολύτιμη συνδρομή συνεργείου της Ε’ ΕΠΚΑ.
  5. Εντοπίστηκαν, φωτογραφήθηκαν και καταγράφηκαν προσωρινά πολλά αρχιτεκτονικά μέλη του Θρόνου και του Βωμού εντοιχισμένα στον Προφήτη Ηλία, τους Αγ. Θεοδώρους και τον Αγ. Νικόλαο του Αμυκλών, καθώς και στην εκκλησία της Παναγίας στην κοινότητα του Αγ. Ιωάννη της Σπάρτης.
  6. Φωτογραφήθηκαν, τέλος, όσα αρχιτεκτονικά μέλη κυρίως από τον Θρόνο βρίσκονται στην εσωτερική αυλή του Αρχαιολογικού Μουσείου της Σπάρτης.

Απολογισμός εργασιών του έτους 2006.

Σύμφωνα με την υπ’ αριθμ. ΓΔΑΠΚ/ΑΡΧ/Α2/Φ61/12813/417-1.6.2006 έγκριση του Υπουργείου Πολιτισμού για το ερευνητικό πρόγραμμα που εξελίσσεται στο σπαρτιατικό ιερό του Αμυκλαίου Απόλλωνα, πραγματοποιήθηκαν οι εξής εργασίες:

  1. Αναζητήθηκε η συνέχεια του Περιβόλου στο βόρειο και νοτιοδυτικό τμήμα του ιερού με τον καθαρισμό και τη διερεύνηση των τριών ανασκαφικών τομών που είχαν πραγματοποιηθεί στα τετράγωνα Α2, Β2, Ν8 από τους E. Fiechter (1907) και E. Buschor (1925). Κατά τις εργασίες αυτές, οι οποίες διεξήχθησαν με την εποπτεία του αρχαιολόγου Σταύρου Βλίζου, διαπιστώθηκε ότι ο προορισμός του Περιβόλου ήταν ουσιαστικά αναλημματικός. Ότι δηλαδή πρέπει να οικοδομήθηκε φθάνοντας σε ύψος τα 7 περίπου μέτρα, για να συγκρατήσει τις μεγάλες επιχώσεις του λόφου έτσι ώστε να διευκολυνθεί η ανέγερση του Θρόνου του Απόλλωνα στην κορυφή του. Σχετικά με την αναζητούμενη συνέχεια της διαδρομής του Περιβόλου προς τα νοτιοδυτικά (A2), επιβεβαιώθηκαν τα πορίσματα των παλαιοτέρων ανασκαφών, προέκυψε όμως η ανάγκη να επεκταθεί η έρευνα προς δυσμάς, για να εξακριβωθεί η σχέση του με τον εφαπτόμενο, προχειρότερης κατασκευής, τοίχο από αργούς λίθους. Στο σημείο αυτό, περίπου 5 μέτρα βορειότερα (B2), αποκαλύφθηκε το δυτικό πέρας ενός προγενέστερου πιθανότατα τοίχου, περιτειχίσματος ίσως, με παράλληλη κατεύθυνση και αντίστοιχο προσανατολισμό. Η διερεύνηση του βορινού τμήματος προς τα δυτικά (Ν8) πιστοποίησε τη συνέχεια της διαδρομής του, ο προσδιορισμός όμως της κατεύθυνσης που ακολουθεί δεν έχει ακόμα εξακριβωθεί. Κατά τη διάρκεια των ερευνών ήλθε στο φως ένα πλήθος κεραμικών θραυσμάτων που χρονολογούνται από την υπομηκυναϊκή έως και την αρχαϊκή περίοδο, μεταλλικά ελάσματα και μικρογραφικά αγγεία, τυπικά ευρήματα και άλλων ιερών.
  2. Στην επί του λόφου εκκλησία της Αγίας Κυριακής διαλύθηκε ο κτιστός πάγκος του προστώου, στο οικοδομικό υλικό του οποίου βρέθηκαν 20 αρχιτεκτονικά μέλη του Θρόνου και του Βωμού που μεταφέρθηκαν για να προστατευθούν στον περιφραγμένο χώρο. Με τη διάλυση του πάγκου αναφάνηκε στο κατώτερο τμήμα από την τοιχοδομία της εκκλησίας εντοιχισμένος ένας μεγάλος αριθμός αρχιτεκτονικών μελών σε δεύτερη χρήση. Τούτο επέβαλλε την συνολική καθαίρεση των επιχρισμάτων της και τον προσεκτικό καθαρισμό όλης της εξωτερικής της επιφάνειας. Ο ναός της Αγίας Κυριακής κτίστηκε μεταξύ του 1907 και 1920 με πολλά από τα μάρμαρα που είχαν βρεθεί κατά τις ανασκαφές του Fiechter (1904-1907), όταν καθαιρέθηκε η παλαιότερη εκκλησία, η οποία κάλυπτε το σωζόμενο τμήμα της κρηπίδας του Θρόνου. Κατά τις εργασίες του επόμενου έτους θα γίνει η τεκμηρίωση, φωτογράφηση και σχεδιαστική αποτύπωση όλων των εντοιχισμένων αρχιτεκτονικών μελών, θα αποφασισθεί ποια από αυτά μπορούν να αφαιρεθούν προκειμένου να χρησιμοποιηθούν για τις προβλεπόμενες αναστηλώσεις, θα κριθεί εάν ενδεχομένως πρέπει να συνεχιστεί ο καθαρισμός της επιφάνειας των τοίχων και στο εσωτερικό της εκκλησίας, και θα μελετηθεί η ανάπλασή της έτσι ώστε να μην προσβάλλεται ο αρχαιολογικός χώρος.
  3. Τα νέα αρχιτεκτονικά μέλη που εντοπίσθηκαν και συγκεντρώθηκαν κατά τις εργασίες του 2006 συμπληρώνουν, μαζί με το ήδη μελετημένο υλικό, τη σχεδιαστική αναπαράσταση της κυκλικής βαθμιδωτής κατασκευής του Βωμού, στην οποία είχε οδηγηθεί ο Μανόλης Κορρές κατά την πρώτη φάση των ερευνών του 2005 με λιγότερα στοιχεία.
  4. Περιφράχθηκε εντός του ήδη απαλλοτριωμένου χώρου το σωζόμενο τμήμα της κρηπίδας του Θρόνου με την αψίδα της χριστιανικής Βασιλικής, έτσι ώστε να αποτραπούν προσωρινά νέες εγχαράξεις, χρωματισμοί με σπρέι και άλλοι βανδαλισμοί των μαρμάρων, μέχρις ότου αποφασιστεί η τελική ανάδειξη και προστασία του ιερού. Για τον σκοπό αυτό κόπηκαν τα παρακείμενα δέντρα, οι ρίζες των οποίων έχουν επιφέρει σοβαρές ζημιές στα θεμέλια του μνημείου.
  5. Από τους αρχιτέκτονες Μαρία Μαγνήσαλη και Θεμιστοκλή Μπιλή συνεχίστηκε η συστηματική τεκμηρίωση, σχεδιαστική αποτύπωση και φωτογράφηση των αρχιτεκτονικών μελών του Θρόνου και του Βωμού, που βρίσκονται σήμερα συγκεντρωμένα στον επί του λόφου της Αγίας Κυριακής περιφραγμένο πλέον χώρο, μια εργασία η οποία είχε ήδη αρχίσει κατά το προηγούμενο έτος.
  6. Συνεχίστηκε και ολοκληρώθηκε η λεπτομερειακή τεκμηρίωση, σχεδιαστική αποτύπωση και φωτογράφηση των αρχιτεκτονικών μελών που προέρχονται από τα μνημεία του ιερού και βρίσκονται συγκεντρωμένα στην εσωτερική αυλή του Αρχαιολογικού Μουσείου της Σπάρτης. Απομένει η αντίστοιχη εργασία για τα πολλά ακόμα μέλη, τα εκτεθειμένα στις αίθουσες του Μουσείου ή προστατευμένα στις αποθήκες του.
  7. Ο Μανόλης Κορρές εντόπισε και αποτύπωσε σχεδιαστικά δύο από τις μνημειακές βάσεις των παραστάδων του Θρόνου σε σχήμα λεοντοπόδαρου, οι οποίες στηρίζουν σήμερα το καπάκι μιας ρωμαϊκής σαρκοφάγου στον κήπο του Αρχαιολογικού Μουσείου της Σπάρτης. Τα νέα αυτά ευρήματα ενισχύουν τις συναγόμενες και από άλλα αρχιτεκτονικά μέλη ενδείξεις ότι ο Θρόνος που σχεδίασε ο Βαθυκλής πρέπει να είχε την μορφή ενός μνημειακού καθίσματος.
  8. Συνεχίστηκε η αναζήτηση και άλλων αρχιτεκτονικών μελών από τα μνημεία του ιερού στην ευρύτερη περιοχή της Σπάρτης καθώς και στις αποθήκες του αρχαιολογικού χώρου του Μυστρά.

Απολογισμός εργασιών του έτους 2007.

Σύμφωνα με την υπ’ αριθμ. ΥΠΠΟ/ΓΔΑΠΚ/ΑΡΧ/Α2/Φ42/10140/370-16.7.2007 έγκριση σχετικά με την χορήγηση άδειας συνέχισης των ερευνητικών εργασιών στο Ιερό του Απόλλωνος Αμυκλαίου για το έτος 2007, όπου ορίζεται ότι το ερευνητικό πρόγραμμα διεξάγεται ως συστηματική έρευνα από την Ε’ ΕΠΚΑ υπό τη διεύθυνση του Καθηγητή κ. Άγγελου Δεληβορριά, κατά το διάστημα από τις 20 Αυγούστου έως τις 30 Σεπτεμβρίου 2007 πραγματοποιήθηκαν οι εξής εργασίες:

  1. Αποκαλύφθηκε σε όλη του τη διαδρομή στη νότια πλευρά ο μνημειακού μεγέθους αναλημματικός τοίχος («Περίβολος») του Ιερού, καθαρίστηκε η ανατολική του πλευρά και αναζητήθηκε το πέρας του στη βορινή (Τετράγωνο Ξ 7), όπου όμως δεν ολοκληρώθηκε η ανασκαφική διερεύνηση. Παράλληλα αποκαλύφθηκε το πάχος και η δομή του στις ανώτερες σωζόμενες στρώσεις των δόμων του στα τετράγωνα Α3-Α8, προκειμένου να επιτευχθεί η σχεδιαστική αποτύπωση του μνημείου από τον αρχιτέκτονα κ. Θέμη Μπιλή και να μελετηθεί το ενδεχόμενο μιας μελλοντικής τμηματικής αποκατάστασης. Κατά την αφαίρεση των επιχώσεων στο σημείο αυτό εκτός από πλήθος κεραμικής, κυρίως γεωμετρικών χρόνων, βρέθηκαν και δύο χάλκινα αγαλμάτια όρθιας ανδρικής μορφής της ίδιας εποχής, τα όποια συντηρήθηκαν στο εργαστήριο της Ε’ ΕΠΚΑ. Στην ανατολική πλευρά διαπιστώθηκαν πέραν πάσης αμφιβολίας μεταγενέστερες επισκευές με ασβεστοκονίαμα, κεραμίδες και μικρούς λίθους, η ακριβής χρονολόγηση των οποίων θα επιχειρηθεί με τη συνέχιση των ερευνών. Τέλος, προκειμένου να διευκολυνθεί η πρόσβαση των απαραίτητων για τις εργασίες μηχανημάτων, απαιτήθηκε η διαμόρφωση ευρύχωρου διαδρόμου κατά μήκος της νότιας πλευράς του Λόφου και η αποκοπή 3 ελαιόδεντρων.
  2. Κατά τη συνέχιση της διερεύνησης των τετραγώνων Β 3, Γ 2-3 και Β 5 επιβεβαιώθηκε η ύπαρξη ενός άγνωστου έως τώρα αναλημματικού τοίχου (Τχ 1) από αργούς λίθους πάχους 1,80 μέτρων, γεωμετρικών πιθανότατα χρόνων, όπως προκύπτει από τις μεγάλες ποσότητες οστράκων που βρέθηκαν στις επιχώσεις του. Το δυτικό πέρας του είχε φανεί σε μήκος 1,5 μέτρων με τις περσινές εργασίες. Το πλήθος των λίθων που βρέθηκαν πεσμένοι τόσο στην εσωτερική όσο και στην εξωτερική του παρειά αφήνει να διαφανεί μια κατασκευή σημαντικών διαστάσεων. Όπως προκύπτει από τη διερεύνηση του τετραγώνου Β 5 η διαδρομή του κάμπτεται στο σημείο αυτό για να καταλήξει στην ΝΑ γωνία του «αρχαϊκού» περιβόλου, κάτι που θα εξακριβωθεί τελικά με τη συνέχιση των ερευνών.
  3. Συνεχίστηκε η τεκμηρίωση, φωτογράφηση και σχεδιαστική αποτύπωση των εντοιχισμένων αρχιτεκτονικών μελών στην εκκλησία της Αγίας Κυριακής. Επεκτάθηκε η περίφραξη εντός του ήδη απαλλοτριωμένου από το ελληνικό δημόσιο χώρου, έτσι ώστε να αποτραπούν προσωρινά καταστροφές και άλλοι βανδαλισμοί των μαρμάρων, μέχρις ότου γίνει η τελική ανάδειξη και προστασία του ιερού.
  4. Ολοκληρώθηκε η φωτογράφηση των χάλκινων ευρημάτων από τις παλαιότερες ανασκαφές τόσο στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών όσο και στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Σπάρτης.
  5. Συνεχίστηκε η τεκμηρίωση, σχεδιαστική αποτύπωση και φωτογράφηση των αρχιτεκτονικών μελών που προέρχονται από τα μνημεία του ιερού και βρίσκονται συγκεντρωμένα στo Αρχαιολογικό Μουσείο της Σπάρτης.
  6. Πρόκειται να υλοποιηθεί εντός του προσεχούς Δεκεμβρίου η σχετική απόφαση με αρ. πρωτ. ΥΠΠΟ/ΣΥΝΤ/Φ44/5091/109026-5.11.2007 για την χορήγηση άδειας δειγματοληψίας από τους λίθους των μνημείων του ιερού έτσι ώστε να διευκολυνθεί τόσο ο εντοπισμός των λατομείων από τα οποία προέρχονται όσο και η μελέτη πιθανών αποκαταστάσεων.
  7. Άρχισε μια συνεργασία με τον καθηγητή κύριο Γιάννη Πίκουλα για την αναζήτηση της πρόσβασης και της οδού που συνέδεε το ιερό με την αρχαία Σπάρτη.

Απολογισμός εργασιών του έτους 2008.

Σύμφωνα με την υπ’ αριθμ. ΥΠΠΟ/ΓΔΑΠΚ/ΑΡΧ/Α2/Φ42/76784/2341-10.10.2008 έγκριση του Υπουργείου Πολιτισμού, για το ερευνητικό πρόγραμμα που εξελίσσεται στο σπαρτιατικό ιερό του Αμυκλαίου Απόλλωνα, πραγματοποιήθηκαν οι εξής εργασίες:

  1. Ολοκληρώθηκε η σχεδιαστική αποτύπωση και η αρχιτεκτονική μελέτη του μνημειακού εξωτερικού Περιβόλου με στόχο, μεταξύ άλλων, και το ενδεχόμενο μιας μελλοντικής τμηματικής αποκατάστασης. Παράλληλα συνεχίστηκε ανασκαφικά η αναζήτηση του βορειοδυτικού του πέρατος. Στον χώρο αυτό (Τετράγωνο Ξ7) επανατοποθετήθηκε ο τελευταίος σωζόμενος δόμος στην αρχική του θέση πάνω στο διατηρούμενο τμήμα της θεμελίωσης. Στην ίδια περιοχή (Τετράγωνα N3, Ξ3-4) εντοπίστηκαν ίχνη από μεταγενέστερες κατασκευές, μιας δεξαμενής και ενός αγωγού, που χρησιμοποιήθηκε ως οικοδομικό υλικό τμήμα υστερορωμαϊκής ενεπίγραφης ερμαϊκής στήλης και τμήμα από τον στυλοβάτη αρχαϊκής δωρικής κιονοστοιχίας, από τα αρχιτεκτονικά μέλη του θρόνου του Απόλλωνα. Τα κατάλοιπα των μεταγενέστερων κατασκευών πρέπει να σχετίζονται με την πλημμελώς ερευνημένη παλαιοχριστιανική βασιλική, η οποία είχε εντοπιστεί από τον Χρ. Τσούντα το 1890.
  2. Κατά την αφαίρεση των επιχώσεων του περιβόλου περισυλλέχθηκε πλήθος κεραμικής, κυρίως γεωμετρικών χρόνων, και στα ύστερα οικοδομήματα βρέθηκαν δύο νομίσματα και ένα δαχτυλίδι.
  3. Ολοκληρώθηκε η ανασκαφική έρευνα στη νότια πλευρά του Ιερού, με σκοπό την αποκάλυψη του προγενέστερου, επίσης μνημειακού εσωτερικού αναλημματικού τοίχου των γεωμετρικών χρόνων (Τχ 1), μήκους 30,00 και πάχους 1,80 μ. Οι διαστάσεις του καθώς και ο μεγάλος αριθμός των λίθων που βρέθηκαν πεσμένοι τόσο στην εσωτερική όσο και στην εξωτερική του παρειά, επιβεβαιώνουν ότι πρόκειται για μια κατασκευή εντυπωσιακού μεγέθους. Κατά την αφαίρεση των επιχώσεων εκτός από την άφθονη κεραμική, των γεωμετρικών κυρίως χρόνων, βρέθηκε μεγάλος ένας αριθμός από χάλκινα αντικείμενα της ίδιας εποχής μεταξύ των οποίων τα αγαλμάτια μιας όρθιας γυναικείας μορφής και ενός ταύρου, ένας πέλεκυς μικρών διαστάσεων και μια περόνη, τα όποια συντηρήθηκαν στο εργαστήριο της Ε’ ΕΠΚΑ.
  4. Ολοκληρώθηκε ο συστηματικός έλεγχος των επιχώσεων από τις ανασκαφές του Τσούντα που είχαν συγκεντρωθεί κατά μήκος της ανατολικής πλευράς του λόφου της Αγ. Κυριακής σε απόσταση 5 μέτρων από τον εξωτερικό περίβολο. Με τις εργασίες αυτές διαμορφώθηκε ένας διάδρομος πλάτους από 3,00 έως 8,00μ. για την έστω και προσωρινή επίσκεψη και περιήγηση του αρχαιολογικού χώρου. Από το κοσκίνισμα των χωμάτων συγκεντρώθηκαν αρκετά ευρήματα μεταξύ των οποίων μια χάλκινη φιάλη, θραύσματα κεραμίδων με ενσφράγιστες επιγραφές όπου διακρίνονται αποσπασματικά οι λέξεις ΑΠΟΛΛΩΝΟΣ ΕΝ ΑΜΥΚΛΑΙΟΙ, καθώς και τμήματα γυάλινων αγγείων ρωμαϊκών χρόνων.
  5. Από τον Καθηγητή κ. Μανόλη Κορρέ, σε συνεργασία με τους αρχιτέκτονες κκ. Θ. Μπιλή και Μ. Μαγνήσαλη, μελετήθηκαν διεξοδικά οι ασβεστολιθικοί δόμοι του κολοσσικού βάθρου που στήριζε το ύψους 13 μ. ξόανο του Απόλλωνα και είχαν επαναχρησιμοποιηθεί για τη θεμελίωση της παλαιοχριστιανικής Βασιλικής στα τετράγωνα Δ-Ε 4, 6-7.
  6. Συνεχίστηκε η σχεδιαστική αποτύπωση, φωτογράφηση και τεκμηρίωση των εντοιχισμένων στην εκκλησία της Αγίας Κυριακής αρχιτεκτονικών μελών. Για την προστασία του αρχαιολογικού χώρου περιφράχθηκε στο σύνολό της η ήδη απαλλοτριωμένη περιοχή, έτσι ώστε να αποτραπούν προσωρινά καταστροφές και άλλοι βανδαλισμοί, μέχρις ότου αποφασιστεί η τελική ανάδειξη του ιερού.
  7. Συνεχίστηκε η σχεδιαστική αποτύπωση, φωτογράφηση και τεκμηρίωση των αρχιτεκτονικών μελών που απόκεινται στην αυλή του αρχαιολογικού μουσείου της Σπάρτης.
  8. Από την Καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, κ. Γ. Κοκκορού-Αλευρά και τον Δρ. Γ. Μανιάτη, Υπεύθυνο Εργαστηρίου Αρχαιομετρίας του Ε.Κ.Ε.Φ.Ε. “ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ”, ολοκληρώθηκαν οι εργασίες αναζήτησης και εντοπισμού των λατομείων απ’ όπου προέρχονται τα μαρμάρινα δομικά στοιχεία των οικοδομημάτων του ιερού. Συγκεκριμένα πρόκειται για δύο λατομεία στον Ταΰγετο στις θέσεις «Γυναίκα» και «Πλατυβούνι». Επισυνάπτονται τα συμπεράσματα της προκαταρκτικής εξέτασης που διενεργήθηκε από τους κκ. Γ. Μανιάτη και Δ. Ταμπακόπουλο. Η έρευνα αυτή θα αποβεί χρήσιμη για την εξεύρεση του απαραίτητου υλικού όταν αποφασιστεί η επικείμενη αναστήλωση των μνημείων.
  9. Στο πλαίσιο της έρευνας με στόχο τον εντοπισμό επιπλέον αρχιτεκτονικών μελών από τα κτίσματα του ιερού συμπληρώθηκαν ειδικές καρτέλες (οι οποίες επισυνάπτονται) και εντοπίστηκαν σε γενικό χάρτη οι θέσεις των βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων της ευρύτερης περιοχής. Η εργασία βρίσκεται σε εξέλιξη.
  10. Ο υπεύθυνος των ανασκαφικών εργασιών, κ. Σταύρος Βλίζος, παρουσίασε τα συμπεράσματα των ερευνών από το 2005-2008 με ομιλίες που πραγματοποιήθηκαν τον φετινό Οκτώβριο στα αρχαιολογικά ινστιτούτα των πανεπιστημίων Mainz, Βερολίνου, Βόννης, Μονάχου και Βιέννης.

Απολογισμός εργασιών του έτους 2009.

Σύμφωνα με την από 18.9.2009 και υπ’ αριθμ. ΥΠΠΟ/ΓΔΑΠΚ/ΑΡΧ/Α2/Φ42/18142/673 έγκριση του Υπουργείου Πολιτισμού, για το ερευνητικό πρόγραμμα που εξελίσσεται στο σπαρτιατικό ιερό του Αμυκλαίου Απόλλωνα, κατά το έτος 2009 πραγματοποιήθηκαν οι εξής εργασίες:

  1. Συστηματική ιχνηλασία της επιφάνειας του λόφου της Αγίας Κυριακής που είχε ως στόχο τον εντοπισμό πιθανόν λαξευμάτων από την υποδοχή της θεμελίωσης του Θρόνου του Βαθυκλή στα τετράγωνα Ε-Η 4-9. Λόγω της ιδιαίτερα μάλιστα ταραγμένης περιοχής και της απουσίας μεγάλων επιχώσεων, η προβλεπόμενη έρευνα ήταν εξαιρετικά προσεκτική προκειμένου να επανεντοπιστούν και να διερευνηθούν οι παλαιότερες ανασκαφικές τομές των Χρ. Τσούντα (1890) και E. Fiechter (1907). Βρέθηκαν έξι (6) ακτέριστες αβαθείς λακκοειδείς ταφές διαστάσεων περ. 1,75 X 0,55 μ., δύο (2) ακτέριστες επίσης ταφικές κατασκευές διαστάσεων περ. 3,00 x 2,30μ. με δύο (2) θαλάμους εκάστη, καθώς και έξι (6) κενά κυκλικά ορύγματα διαστάσεων περ. 1,20 Χ 0,60 μ., σε δύο από τα οποία βρέθηκαν 2 φολίδες οψιανού. Από τις επιχώσεις, και εκτός συμφραζομένων, περισυλλέχθηκε ένα ακέραιο αγγείο πρωτοκυκλαδικής εποχής.
  2. Στο βορειοδυτικό τμήμα του λόφου και στα τετράγωνα Μ4, Ν3-7, Ξ3, 5 συνεχίστηκε ανασκαφικά η διερεύνηση των αποκαλυφθέντων κατά την περυσινή έρευνα ερειπίων από κατασκευές της ύστερης αρχαιότητας. Αποκαλύφθηκαν ίχνη από τοίχους (Τχ 2, 3, 4) μεταγενέστερων κατασκευών και δύο ακτέριστοι κιβωτιόσχημοι τάφοι (Τ1 & 2 στο τετρ. Ν5) διαστάσεων 1,70 Χ 0,55 μ. Οι καλυπτήριες πλάκες και τα τοιχώματα του τάφου 1 αποτελούνται από τμήματα αρχιτεκτονικών μελών του θρόνου του Απόλλωνα, από τα οποία προέκυψε για πρώτη φορά μια ακέραιη δοκίδα και ένας ογκώδης ορθοστάτης του μνημείου. Εντός του τάφου βρέθηκαν οστά από οκτώ (8) σκελετούς, για τα οποία ζητήθηκε η μεταφορά σε εργαστήριο της Αθήνας με στόχο την συγκέντρωση ανθρωπολογικών και άλλων πληροφοριών. Από τις επιχώσεις της περιοχής όπου συναντώνται οι ύστερες κατασκευές με το σωζόμενο τμήμα του περιβόλου προέρχεται ένα χάλκινο νόμισμα του 6ου αιώνα μ.Χ.
  3. Ολοκληρώθηκε η συντήρηση και συγκόλληση θραυσμένων τμημάτων από πέντε (5) αρχιτεκτονικά μέλη του θρόνου, συγκεντρωμένα στον αρχαιολογικό χώρο. Τοποθετήθηκε σωληνωτό ικρίωμα και ανυψωτική διάταξη με οριζόντιο φορέα μήκους 6μ. για τις ανάγκες του έργου. Η εργασία πραγματοποιήθηκε από εξειδικευμένους μαρμαροτεχνίτες υπό την επίβλεψη του αρχιτέκτονα κ. Θ. Μπιλή, σύμφωνα με τις διεθνείς αρχές που διέπουν αντίστοιχα έργα τόσο ως προς τα υλικά όσο και ως προς το τρόπο εργασίας.
  4. Από τους αρχιτέκτονες Μαρία Μαγνήσαλη και Θεμιστοκλή Μπιλή ξεκίνησε πρόγραμμα δοκιμαστικών τοποθετήσεων αρχιτεκτονικών μελών σε μερικά σύνολα του μνημείου. Η εργασία αυτή σκοπό έχει την βέβαιη ταύτιση του διάσπαρτου υλικού και την συσχέτιση του με το σωζόμενο ερείπιο του Θρόνου. Από την εργασία αυτή προέκυψαν νέα δεδομένα για την μελέτη αναπαράστασης του Θρόνου. Τοποθετήθηκαν σε σύνολα λίθοι των βαθμίδων μιας κιονοστοιχίας και του δαπέδου του πτερού, καθώς και ενός τοίχου του μνημείου με την ευθυντηρία του. Επίσης τοποθετήθηκαν σε δοκιμαστική τοποθέτηση συσχετιζόμενοι μεταξύ τους λίθοι του κυκλικού βωμού. Τέλος, κατασκευάστηκε μακέτα της πλάγιας όψης των λίθων με τη μορφή λεοντοπόδαρου και έτσι τα συγκεκριμένα αρχιτεκτονικά μέλη που βρίσκονται αυτή τη στιγμή στην αυλή του Μουσείου Σπάρτης συσχετίστηκαν με τις βαθμίδες του Θρόνου.
  5. Ξεκίνησε και ολοκληρώθηκε το πρόγραμμα άμεσων μέτρων προληπτικής συντήρησης του γεωμετρικού περιβόλου. Το πρόγραμμα αυτό ήταν επιβεβλημένο για την άμεση προστασία του ερειπίου το οποίο ήταν ευπαθές και εκτεθειμένο στις περιβαλλοντικές συνθήκες της περιοχής λόγω της κατασκευής του και της θέσης του στο πρανές του υψώματος. Καθορίστηκε ο τρόπος εφαρμογής σύμφωνα με τις διεθνείς και καθιερωμένες αρχές που διέπουν τα αντίστοιχα αρχαιολογικά έργα.
  6. Συνεχίστηκε η τεκμηρίωση, σχεδιαστική αποτύπωση και φωτογράφηση των νέων ανασκαφικών τομών, των αρχιτεκτονικών μελών καθώς και των ευρημάτων που συγκεντρώθηκαν κατά τις φετινές εργασίες.
  7. Συνεχίστηκε η ψηφιοποίηση των αρχιτεκτονικών σχεδίων.
  8. Χρησιμοποιήθηκε γεωδαιτικός σταθμός με τον οποίο ιδρύθηκε ένα πυκνό δίκτυο σημείων πάνω στα αποκαλυφθέντα ερείπια και εφαρμόστηκε στο πεδίο ο κάνναβος των τετραγώνων.
  9. Από τον Καθηγητή κ. Μανόλη Κορρέ, σε συνεργασία με τους αρχιτέκτονες κκ. Θ. Μπιλή και Μ. Μαγνήσαλη, μελετήθηκαν διεξοδικά οι ασβεστολιθικοί δόμοι του κολοσσικού βάθρου που στήριζε το ύψους 13 μ. ξόανο του Απόλλωνα και είχαν επαναχρησιμοποιηθεί σε μεταγενέστερο οικοδόμημα (τετράγωνα Δ-Ε 4, 6-7). Κατά τις εργασίες αυτές εντοπίστηκαν χάλκινες καρφίδες που συγκρατούσαν μεταλλικές πλάκες, οι οποίες κοσμούσαν τις εξωτερικές επιφάνειες της κατασκευής. Σχεδιάστηκαν σε μεγάλη κλίμακα οι λίθοι με αποτέλεσμα την λεπτομερέστερη προσέγγιση της μορφής του διαλυμένου βάθρου του ξοάνου.
  10. Συνεχίστηκε η σχεδιαστική αποτύπωση, φωτογράφηση και τεκμηρίωση των εντοιχισμένων στην εκκλησία της Αγίας Κυριακής αρχιτεκτονικών μελών, όπως και των μελών που απόκεινται στην αποθήκη του αρχαιολογικού μουσείου της Σπάρτης. Ιδιαίτερα για την Αγ. Κυριακή πρέπει να σημειωθεί ότι τα θραύσματα που βρίσκονται στους τοίχους της είναι πάνω από 60! Πολλά μάλιστα από αυτά, ο πρώτος μελετητής, Ε. Fiechter, τα είχε μετρήσει και τα είχε εντάξει στη μελέτη αναπαράστασης του Θρόνου. Tο υλικό αυτό αντί να διαφυλαχτεί τεμαχίστηκε και εντάχθηκε ως οικοδομικό υλικό στη μάζα των τοίχων της σύγχρονης εκκλησίας της Αγ. Κυριακής το 1930. Για τα αρχιτεκτονικά μέλη του Μουσείου Σπάρτης εκκρεμεί η φωτογράφηση και η αποτύπωση των μη ορατών επιφανειών λίθων της έκθεσης και της αποθήκης, αφού η εργασία αυτή απαιτεί την μετακίνηση του υλικού.
  11. Δημιουργία κτηματογραφικού πίνακα, απαραίτητου για την αγορά των κτημάτων που περιβάλλουν τον αρχαιολογικό χώρο σήμερα. Η εργασία αυτή πραγματοποιήθηκε με σκοπό την εκ νέου χάραξη των ορίων του αρχαιολογικού χώρου, την προστασία και την ανάδειξή του.
  12. Αγορά κτημάτων ιδιοκτησίας της ενορίας της Αγ. Κυριακής και του κυρίου Ευάγγελου Τράγκα, εκτάσεως περίπου 5 στρεμμάτων, που συνορεύουν άμεσα με τον αρχαιολογικό χώρο προς βορρά, έναντι του ποσού των ΕΥΡΩ 12.500.
  13. Με την έναρξη των φετινών ερευνών, διαπιστώθηκε ότι είχε παραβιαστεί η προσωρινή περίφραξη του χώρου και είχαν βεβηλωθεί οι τοίχοι της εκκλησίας από συνθήματα κόκκινου σπρέι, τα οποία τραυμάτισαν τα εντοιχισμένα αρχιτεκτονικά μέλη των μνημείων. Προχωρήσαμε στον καθαρισμό των εξωτερικών επιφανειών της εκκλησίας καθώς και στην επισκευή και επέκταση της προσωρινής περίφραξης συμπεριλαμβάνοντας και τις νεοαποκτηθείσες κατά την φετινή χρονιά εκτάσεις που συνορεύουν προς βορρά.
  14. Στο πλαίσιο της έρευνας με στόχο τον εντοπισμό επιπλέον αρχιτεκτονικών μελών από τα κτίσματα του ιερού συνεχίστηκε η επίσκεψη σε θέσεις των βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων της ευρύτερης περιοχής. Η εργασία βρίσκεται σε εξέλιξη. Παράλληλα και σύμφωνα με την απόφαση του ΥΠΠΟ για τις φετινές εργασίες, αφαιρέθηκαν τα επιχρίσματα από το εκκλησίδιο του Αγ. Νικολάου Αμυκλών και επανατοποθετηθήκαν εκ νέου αφήνοντας ορατά μόνο τα βεβαιωμένα αρχιτεκτονικά μέλη από τα μνημεία του ιερού. Εντοπίστηκαν και τεκμηριώθηκαν λίθοι από τον Θρόνο και από τον περίβολο του ιερού και αποτυπώθηκαν οι εξωτερικές όψεις του εκκλησιδίου.
  15. Συνεχίστηκε η συμπλήρωση της βάσεως δεδομένων και εμπλουτισμός της με όσα στοιχεία έχουν προκύψει από το σύνολο των εργασιών που διενεργούνται στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος (ανασκαφικές τομές, ευρήματα, αρχιτεκτονικά σχέδια, τοπογραφικά δεδομένα, φωτογραφικό υλικό κτλ.).
  16. Ο υπεύθυνος των ανασκαφικών εργασιών, κ. Σταύρος Βλίζος, παρουσίασε τα συμπεράσματα των ερευνών του διαστήματος 2008-2009 σε ομιλία που πραγματοποιήθηκε στο αρχαιολογικό ινστιτούτο του πανεπιστημίου του Göttingen.

Απολογισμός εργασιών του έτους 2010.

Kατά το έτος 2010 και σύμφωνα με την υπ’ αριθμ. ΥΠΠΟ/ΓΔΑΠΚ/ΑΡΧ/Α2/Φ42/97724/2959/29.8.2010 απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού, στο σπαρτιατικό ιερό του Αμυκλαίου Απόλλωνα, πραγματοποιήθηκαν οι εξής εργασίες:

Στα τετράγωνα Η-Θ 1-2 ιχνηλατήθηκε συστηματικά η επιφάνεια του λόφου της Αγίας Κυριακής, με στόχο τον εντοπισμό πιθανών λαξευμάτων από την υποδοχή της θεμελιώσεως του κυκλικού βαθμιδωτού Βωμού.

Η στρωματογραφία της περιοχής αποδείχθηκε εξαιρετικά ταραγμένη, λόγω και των παλαιότερων ανασκαφικών τομών που είχαν πραγματοποιήσει ο Χρήστος Τσούντας το 1890 και o Ernst Fiechter το 1907. Ο όγκος των χωμάτων που αφαιρέθηκε, πάχους από 0,20 μ. έως 1,00 μ., ανήκε εξ ολοκλήρου σε στρώμα νεότερης επίχωσης, με πολλά σύγχρονα αντικείμενα, καρφιά, θραύσματα κεραμίδων, κομμάτια ασβεστοκονιάματος και κάλυκες από σφαίρες. Κάτω από την επίχωση αυτή και σε όλη την ανεσκαμμένη έκταση, αποκαλύφθηκε ένα συμπαγές στρώμα με βότσαλα, όπου δεν διασώζονται ίχνη από την θεμελίωση του βωμού. Όπως και στην περιοχή του θρόνου που διερευνήθηκε πέρυσι, διαπιστώθηκε όμως ότι το στρώμα αυτό αντιπροσωπεύει το ανώτερο σωζόμενο επίπεδο της φυσικής επιφάνειας του λόφου. Προς το παρόν, εντούτοις, δεν έχει ακόμη εξακριβωθεί το πάχος του υπερκείμενου στρώματος.

Κατά μήκος του ανατολικού ορίου των τετραγώνων Η-Θ 2 και σε απόσταση περίπου 0,20μ. προς τα δυτικά, βρέθηκαν ορισμένοι από τους κατώτατους δόμους και ίχνη από τη θεμελίωση ενός τοίχου με προσανατολισμό από Βορρά προς Νότο. Η κατασκευή του με ογκώδεις ασβεστόλιθους σε δεύτερη χρήση και ασβεστοκονίαμα ως συνεκτικό υλικό, θα επέτρεπε μια χρονολόγηση κατά την ύστερη αρχαιότητα ή την πρώιμη βυζαντινή περίοδο. Το βόρειο πέρας του εντοπίστηκε στη βορειοανατολική γωνία του τετραγώνου Κ 2, όπου επεκτάθηκε η ανασκαφή συμπεριλαμβάνοντας και το τετράγωνο Ι 2. Ο τοίχος αυτός, όπως εξακριβώθηκε στο τετράγωνο Κ 2, είναι θεμελιωμένος πάνω σε δύο (2) από τρία (3) κενά κυκλικά ορύγματα που βρέθηκαν εκεί, μαζί με έναν επίσης κενό κιβωτιόσχημο τάφο. Το ήδη ανεσκαμμένο τμήμα του τοίχου έχει μήκος 20μ., πλάτος 0,40-0,60μ. και μέγιστο σωζόμενο ύψος 1,10μ.

Μεταξύ του τοίχου αυτού και του ανατολικού ορίου των τετραγώνων Η-Θ 2 εντοπίστηκαν τρεις (3) κατεστραμμένες ταφές, από τις οποίες μόνο η μια σώζει εν μέρει τοιχώματα από αργούς λίθους. Λίγο δυτικότερα ανασκάφηκαν επιπλέον δύο (2) κυκλικά ορύγματα κενά, όμοια με τα επτά (7) που είχαν βρεθεί ανάμεσα στην κρηπίδα του θρόνου και την εκκλησία της Αγίας Κυριακής κατά τις εργασίες των τελευταίων ετών. Από τη νεότερη επίχωση του νοτιότερου ορύγματος προέρχεται ένα απότμημα ελεφαντοστέϊνου πλακιδίου με παράσταση γυναικείας μορφής των αρχαϊκών χρόνων. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά σημαντικό εύρημα, το πρώτο ως τώρα γνωστό αυτής της κατηγορίας, που είχε προφανώς διαφύγει από την προσοχή των παλαιότερων ανασκαφικών ερευνών. Στη νοτιοδυτική γωνία του τετραγώνου Ι 3 και στο επίπεδο της θεμελίωσης του ύστερου τοίχου, βρέθηκαν δύο ακέραια αρχιτεκτονικά μέλη από το κτήριο του θρόνου, ένα τμήμα θριγκού και ένα κατώφλι, τα οποία μεταφέρθηκαν στο χώρο όπου συγκεντρώνεται το αρχιτεκτονικό υλικό.

Με στόχο να ενοποιηθούν οι περιοχές στις οποίες τοποθετούνται τα δύο σημαντικότερα αρχιτεκτονήματα του ιερού, ο θρόνος και ο βωμός, αλλά και να συνεχιστεί η διερεύνηση της κορυφής του λόφου, η ανασκαφή επεκτάθηκε στα τετράγωνα Η-Θ 3 και Ζ-Η 4. Αφού αφαιρέθηκε η σύγχρονη επίχωση, πάχους περίπου 0,20μ., αποκαλύφθηκε και εδώ το ίδιο συμπαγές στρώμα με τα βότσαλα, όχι όμως ίχνη από την θεμελίωση κάποιας κατασκευής.

Προκειμένου να εντοπιστούν τμήματα του παλαιότερου περιβόλου – αναλημματικού τείχου – από αργούς λίθους που βρέθηκε πρόσφατα, αλλά και να απαντηθούν εκκρεμή ερωτήματα σχετικά με τη χρονολόγηση του ήδη γνωστού περιβόλου από μεγάλους κροκαλοπαγείς δόμους, αναζητήθηκε η συνέχειά τους ανατολικά στα τετράγωνα Γ 8-10, Δ-Η 9-10. Λόγω της γεωμορφολογίας του χώρου, του ισχυρού δηλαδή πρανούς στην ανατολική κλιτύ του λόφου, η ανασκαφική έρευνα δεν ήταν καθόλου εύκολη. Μετά την αφαίρεση της σύγχρονης επίχωσης αποκαλύφθηκε σε μήκος 25,00μ. και πλάτος 15,00μ. η τεχνητά διαμορφωμένη επιφάνεια του φυσικού πορώδους πετρώματος.

Με τη κατασκευή των δύο περιβόλων στο χαμηλότερο επίπεδο του λόφου πρέπει να σχετίζονται όσες επεμβάσεις πραγματοποιήθηκαν κατά την αρχαιότητα, για να διαμορφωθεί βαθμιδωτά το έδαφος, οι οποίες συνδέονται με την παρόμοια διαμορφωμένη νότια πλευρά του. Τα δύο άνδηρα, που περιβάλουν τον λόφο ημικυκλικά από Νότο και ανατολικά προς Βορρά, έχουν πλάτος περίπου 5,00μ. και μέγιστη υψομετρική διαφορά 2,00μ. Στο χαμηλότερο εδράζεται η θεμελίωση του νεότερου περιβόλου με τους κροκαλοπαγείς δόμους. Κατά μήκος του ανώτερου ανδήρου αποκαλύφθηκε μια ρηχή αύλακα πλάτους 0,40μ. και βάθους 0,17μ., από όπου αφαιρέθηκε ένα λεπτό στρώμα με κιτρινοφαιά πηλώδη χώματα, μεγάλη ποσότητα Πρωτοελλαδικής κεραμικής, καθώς και ένα ακέραιο δύωτο κύπελο της ίδιας εποχής. Την υπόλοιπη ανεσκαμμένη έκταση κάλυπτε στρώμα σύγχρονης επίχωσης, με θραύσματα υστερογεωμετρικής κεραμικής που σώζουν παραστάσεις ανθρώπινων μορφών, ένα απότμημα αρχαϊκού κυπέλλου με εγχάρακτα γράμματα, ένα ανάγλυφο αρχαϊκό ελεφαντοστέϊνο σκέλος ανδρικής μορφής με περικνημίδα και οπές για την προσήλωσή του σε ξύλινη επιφάνεια, πήλινα ειδώλια ζώων και άλλα.
Στο βορειοδυτικό τμήμα του λόφου, στα τετράγωνα Ν 3-4, συνεχίστηκε η διερεύνηση των αποκαλυφθέντων κατά τα έτη 2008-2009 ερειπίων από κατασκευές της ύστερης αρχαιότητας. Από το δυτικό τμήμα του τετραγώνου Ν 4 αφαιρέθηκε το στρώμα καταστροφής πάχους περίπου 0,20μ. με πλήθος θραυσμάτων από κεραμίδες στέγης και ορισμένα δείγματα ακόσμητης κεραμικής. Τα αποκαλυφθέντα ερείπια μπορούν να αποδοθούν σε δύο (2) οικοδομήματα απροσδιόριστου σχήματος και διαφορετικών χρονολογικών περιόδων. Το πρωϊμότερο κατά τα φαινόμενα και ολοκληρωτικά καλυμμένο από το στρώμα καταστροφής, εδράζεται πάνω στην φυσική επιφάνεια του λόφου. Φαίνεται, μάλιστα, πως εκτεινόταν δυτικότερα του τοίχου που διασχίζει από Νότο προς Βορρά ως κεντρικός άξονας τα τετράγωνα Ν-Ξ 4. Κατά τις εργασίες του παρελθόντος έτους στο τετράγωνο Ξ 4 είχε αναφανεί ένα μέρος από το βόρειο τμήμα του ανεσκαμμένου κτηρίου και του τοίχου, στην επιφάνεια έδρασης του οποίου σώζονται σποραδικά ίχνη υδραυλικού κονιάματος. Πάνω από το στρώμα καταστροφής αποκαλύφθηκε ένα δάπεδο με τετράγωνες πήλινες πλάκες και ασβεστοκονίαμα, που πρέπει να σχετίζεται με την μικρή, πλινθόκτιστη ορθογώνια δεξαμενή και τον αγωγό απορροής των υδάτων του τετραγώνου Ξ 4. Το δάπεδο αυτό φαίνεται πως ανήκε σε ένα δεύτερο οικοδόμημα το οποίο εκτείνεται στα τετράγωνα Ν-Ξ 4-5 και το οποίο, σύμφωνα με την ενεπίγραφη ερμαϊκή στήλη του πρώιμου 4ου αι. μ.Χ. που βρέθηκε ενσωματωμένη στον αγωγό, χρονολογείται μετά τα μέσα του 4ου αι. μ.Χ. Τα έως τώρα δεδομένα, το υδραυλικό κονίαμα λ.χ., το δάπεδο με τις πήλινες πλάκες και η πλινθόκτιστη δεξαμενή με τον αγωγό απορροής υδάτων, επιτρέπουν την υπόθεση ότι στην περιοχή αυτή λειτουργούσαν κατά την ύστερη αρχαιότητα εγκαταστάσεις περισυλλογής νερού.

Αμέσως δυτικότερα, στο τετράγωνο Ν3 αποκαλύφθηκε ένα ταφικό οικοδόμημα με δύο θαλάμους διαστάσεων 2,00μ. Χ 1,30μ. και βάθους περίπου 0,70μ., το περίγραμμα του οποίου είχε ήδη αναφανεί κατά τις περσινές εργασίες. Τα τοιχώματά του σχηματίζουν στο κάτω μέρος μια ζώνη ύψους περ. 0,40μ. από αργούς λίθους μεσαίου και μεγάλου μεγέθους και από πάνω επάλληλες στρώσεις με τούβλα, λίθινες πλάκες και ασβεστοκονίαμα. Ασβεστοκονίαμα έχει χρησιμοποιηθεί για να καλυφθεί και όλη η επιφάνεια του δαπέδου. Από το εσωτερικό του αφαιρέθηκαν ανακατεμένα σκούρα μαλακά χώματα, με μικρές και μεγάλες πέτρες, θρυμματισμένα οστά και πολλά θραύσματα κεραμίδων στέγης, επιβεβαιώνοντας ότι είχε ανασκαφεί κατά το παρελθόν.

Κατά την φετινή χρονιά συνεχίστηκαν οι συγκολλήσεις θραυσμάτων από αρχιτεκτονικά μέλη του θρόνου τόσο στον αρχαιολογικό χώρο όσο και στην αποθήκη της Ε’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Η εργασία αυτή αποβλέπει στην αποκατάσταση της δομικής αυτοτέλειας των συστατικών του μνημείου. Χρησιμοποιήθηκε τιτάνιο με διαμόρφωση σπειρωμάτων σε διάφορες διατομές, τσιμέντο λευκό τύπου Portland και λεπτόκοκκη χαλαζιακή άμμος, ενώ, όπου κρίθηκε απαραίτητο, πάρθηκαν γύψινα εκμαγεία για να γίνουν οι συμπληρώσεις όσων τμημάτων έλειπαν με νέο μάρμαρο. Πιο συγκεκριμένα συγκολλήθηκαν:

  1. δύο (2) θραύσματα από Ορθοστάτη του θρόνου (αρ. 28)
  2. τρία (3) θραύσματα (αρ. 6 α, β, γ) από Ορθοστάτη του θρόνου (αρ. Α 09) συμπληρωμένα από νέο υλικό
  3. δύο (2) σύνολα από ορθοστάτες με τρία (3) και τέσσερα (4) θραύσματα αντιστοίχως (με διάφορους αρ. καταλόγου)
  4. τέσσερα (4) θραύσματα από το γείσο του θρόνου (αρ. Μ5ΑΒΓΔ, Λ417-Λ416-Λ415-Λ395)
  5. δύο (2) θραύσματα (αρ. Μ20–Μ19) από το γείσο του θρόνου, με μικρών διαστάσεων συμπλήρωμα νέου υλικού
  6. τρία (3) θραύσματα από τη σίμη του θρόνου (αρ. Μ3ΑΒΓ)

Επιπλέον, αποκαταστάθηκε μερικώς ένας λίθος με το απαραίτητο συμπλήρωμα νέου υλικού από τον κυκλικό κλιμακωτό βωμό και ενώθηκαν τα δύο τμήματα της ερμαϊκής στήλης, το κάτω μέρος της οποίας είχε βρεθεί κατά τις ανασκαφές του 2008 και το πάνω αναγνωρίστηκε από τον κ. Νάσο Θέμο στην αποθήκη του Αρχαιολογικού Μουσείου της Σπάρτης.

Οι αρχιτέκτονες Μαρία Μαγνήσαλη και Θεμιστοκλής Μπιλής συνέχισαν τις δοκιμαστικές τοποθετήσεις αρχιτεκτονικών μελών σε ορισμένα σύνολα από τα δομικά στοιχεία του θρόνου και του βωμού, που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν κατά την τελική διαμόρφωση του αρχαιολογικού χώρου για την υπαινικτική τους ανάδειξη. Από την εργασία αυτή και τη μελέτη του σχετικού υλικού, προέκυψαν νέα δεδομένα όχι μόνο για την ταύτιση διάσπαρτων αρχιτεκτονικών μελών, αλλά και για την αναπαράσταση των μνημείων. Για να διευκολυνθούν οι εργασίες δημιουργήθηκαν στον χώρο δύο (2) επίπεδες εξέδρες διαστάσεων 5,00μ. x 5,00μ.

Στη μία από τις δύο εξέδρες συγκεντρώθηκε υλικό που συγκροτούσε την κρηπίδα του θρόνου όπως την εμφανίζουν φωτογραφίες του 1920 στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, πριν από την λεηλασία της για την οικοδόμηση της νεότερης εκκλησίας της Αγίας Κυριακής. Στην ίδια εξέδρα τοποθετήθηκαν λίθοι από μια είσοδο, από τις βαθμίδες ενός στυλοβάτη με το συνεχόμενο εσωτερικό δάπεδο, και από έναν τοίχο με την ευθυντηρία του, ενώ η αποκατάσταση ενός πολύλιθου επιτοίχιου θριγκού, από τον ανατολικό πιθανότατα τοίχο του θρόνου, πραγματοποιήθηκε στην αποθήκη της Ε’ ΕΠΚΑ. Προκειμένου να συσχετιστούν οι τοίχοι και οι κιονοστοιχίες των πτερών του θρόνου επισημάνθηκαν, διερευνήθηκαν και ερμηνεύθηκαν τα ίχνη από την επαφή των δοκίδων με τον επιτοίχιο θριγκό και τα γείσα. Η εργασία αυτή θα επιτρέψει να υπολογιστεί το πλάτος ενός από τα πτερά του θρόνου, καθώς και να αποκατασταθεί γραφικά μια, τουλάχιστον, από τις ομάδες των δοκίδων, για τις οποίες δεν διαθέτουμε το αρχικό μήκος. Στην δεύτερη εξέδρα συγκεντρώθηκαν και τοποθετήθηκαν δοκιμαστικά ορισμένοι από τους συσχετιζόμενους μεταξύ τους λίθους του κυκλικού βαθμιδωτού βωμού.

Προχώρησε η φωτογράφηση, σχεδιαστική αποτύπωση και τεκμηρίωση των εντοιχισμένων στην εκκλησία της Αγίας Κυριακής αρχιτεκτονικών μελών, καθώς και όσων απόκεινται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Σπάρτης. Τα εντοιχισμένα στην Αγία Κυριακή θραύσματα, πολλά από τα οποία είχαν μετρηθεί, σχεδιαστεί και ενταχθεί στη μελέτη της αναπαράστασης του Θρόνου από τον Εrnst Fiechter, είναι πάνω από 60. Το υλικό αυτό αντί να διαφυλαχτεί τεμαχίστηκε, τραυματίστηκε και χρησιμοποιήθηκε για την ανέγερση της σύγχρονης εκκλησίας. Εκκρεμεί, ακόμα, η αποτύπωση και η φωτογράφηση των μη ορατών επιφανειών στα αρχιτεκτονικά μέλη που βρίσκονται στην έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου της Σπάρτης και την αποθήκη της Ε’ ΕΠΚΑ, δεδομένου ότι η σχετική εργασία απαιτεί την μετακίνησή τους.

Συνεχίστηκε η μελέτη των κροκαλοπαγών λίθων που συνθέτουν την κόγχη της παλαιότερης εκκλησίας της Αγίας Κυριακής. Διερευνάται, μάλιστα, η υπόθεση ότι μπορεί να συγκροτούσαν αρχικά ένα συνεχές θεμέλιο στην εσωτερική δομή του θρόνου για τα φέροντα στοιχεία των τοίχων του και το βάθρο του ξοάνου. Οι λίθοι αυτοί διασκορπίστηκαν όταν κατασκευάστηκαν τα ύστερα οικοδομήματα που αποκαλύφθηκαν στα τετράγωνα Θ-Ι 2 και Ν-Ξ 3-6. Από την ούτως ή άλλως δυσχερή ερμηνεία τους και την ακόμα πιο δυσχερή ερμηνεία και χρονολόγηση της κόγχης μπορεί να προκύψουν στοιχεία για την καταστροφή του θρόνου και του βάθρου του ξοάνου.

Οι ανασκαφικές τομές, τα αρχιτεκτονικά μέλη, καθώς και όσα ευρήματα συγκεντρώθηκαν κατά τις φετινές εργασίες, τεκμηριώθηκαν σχεδιαστικά, φωτογραφήθηκαν και ψηφιοποιήθηκαν. Για την πιο ολοκληρωμένη αποτύπωση του αρχαιολογικού χώρου και των έως σήμερα εργασιών πραγματοποιήθηκε η αεροφωτογράφηση του λόφου της Αγίας Κυριακής και της γύρω περιοχής, από τον φωτογράφο κ. Κώστα Ξενικάκη (βλ. συνημμένες φωτογραφίες).

Στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος και για να διευκολυνθούν οι εργασίες που διεξάγονται στον λόφο της Αγίας Κυριακής, το Μουσείο Μπενάκη προχώρησε το 2009 (σύμφωνα και με την έγκριση ΥΠΠΟ/ΓΔΑΠΚ/ΑΡΧ/Α2/Φ42/76784/2341/10.10.2008) στη σύνταξη ενός κτηματογραφικού πίνακα, απαραίτητου για την απαλλοτρίωση των κτημάτων που τον περιβάλλουν. Η αναγκαία αυτή εργασία είχε ως σκοπό την εκ νέου χάραξη των ορίων του αρχαιολογικού χώρου, για την προστασία και την τελική του ανάδειξη. Κατά τον Φεβρουάριο του τρέχοντος έτους ολοκληρώθηκαν οι διαδικασίες της αγοράς δύο (2) αγροτεμαχίων, εκτάσεως πέντε (5) συνολικά στρεμμάτων, που συνορεύουν άμεσα προς τα ανατολικά και ανήκαν στην ενορία της Ζωοδόχου Πηγής Ριβιωτίσσης και στον κύριο Ευάγγελο Τράγκα. Παράλληλα, ολοκληρώθηκαν οι απαιτούμενες ενέργειες για την μεταβίβαση και δωρεά τους δια της Ε’ ΕΠΚΑ στο Υπουργείο Πολιτισμού, ενώ ταυτόχρονα άρχισαν, για τον ίδιο σκοπό, οι διαδικασίες για την αγορά αγροτεμαχίων που συνορεύουν με τον αρχαιολογικό χώρο στα νότια. Κατά μήκος του νέου ανατολικού ορίου και για να συγκρατηθούν τα χώματα των ανασκαφών, κατασκευάστηκε τοίχος από αργούς λίθους διαστάσεων 20,00μ. Χ 1,50μ. Χ 0,50μ.

Λόγω των αντιδράσεων της 5ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Σπάρτης, της Μητροπόλεως Μονεμβασίας και Σπάρτης και του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων, δεν κατέστη δυνατή η αποτοίχιση των αρχιτεκτονικών μελών από τις εκκλησίες του Προφήτη Ηλία και των Αγίων Θεοδώρων, παρά την έγκριση της σχετικής μελέτης από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο τον Μάιο του τρέχοντος έτους.

Ο διευθυντής του Ερευνητικού Προγράμματος Αμυκλών, καθ. Άγγελος Δεληβορριάς, παρουσίασε τα συμπεράσματα των ερευνών του διαστήματος 2005-2010 σε ομιλία που οργανώθηκε από την Πνευματική Εστία Σπάρτης και πραγματοποιήθηκε την 1η Οκτωβρίου 2010 στους χώρους της στη Σπάρτη.

Απολογισμός εργασιών του έτους 2011.

Kατά το έτος 2011 και σύμφωνα με την υπ’ αριθμ. ΥΠΠΟ/ΓΔΑΠΚ/ΑΡΧ/Α2/Φ2/113171/1872/4.8.2011 απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού, στο σπαρτιατικό ιερό του Αμυκλαίου Απόλλωνα, πραγματοποιήθηκαν οι εξής εργασίες:

A) Ανασκαφικές εργασίες.
1. Συνεχίστηκε η διερεύνηση στο βόρειο τμήμα του ιερού και συγκεκριμένα στην περιοχή μεταξύ των ερειπίων από κατασκευές της ύστερης αρχαιότητας και της εκκλησίας της Αγ. Κυριακής (τετράγωνα Μ5-7, Ι-Λ6-7), για τον εντοπισμό τυχών άλλων επεμβάσεων. Στα τετράγωνα Μ5-6, νοτίως των ύστερων οικοδομικών καταλοίπων, αποκαλύφθηκε σε ελάχιστα υψηλότερο επίπεδο οριζόντια επιφάνεια το δάπεδο της οποίας καλύπτεται από λεπτό στρώμα ασβεστοκονιάματος. Η επίπεδη αυτή επιφάνεια ορίζεται προς νότο από ένα λάξευμα (πλάτους 1μ. και βάθους 0,20μ.) επί του φυσικού εδάφους που καλύπτει το νότιο όριο του τετραγώνου Μ5 σε ολόκληρο το μήκος και την προέκτασή του προς τα ανατολικά, στο τετράγωνο Μ6. Εκεί βρέθηκαν δύο αδρά δουλεμένοι ογκόλιθοι σε άνοιγμα εντός του φυσικού κροκαλοπαγούς πετρώματος. Το λάξευμα αυτό έχει έως τώρα αποκαλυφθεί σε μήκος 7μ., δεν αποκλείεται να αποτελούσε την τάφρο για τη θεμελίωση ενός τοίχου ο οποίος όριζε προς την κορυφή του λόφου τον επίπεδο χώρο των τετραγώνων Μ5-6. Ο ίδιος χώρος επεκτείνεται προς τα ανατολικά, στο μέσο όμως του τετραγώνου Μ6 διαπιστώθηκε η καταστροφή του από κατολίσθηση. Απομένει να διευκρινιστεί το δυτικό του πέρας, στο τετράγωνο Μ4, όπου και υπολείπονται επιπλέον ανασκαφικές εργασίες (τετράγωνα Μ1-3).

Στο κέντρο, περίπου, του τετραγώνου Λ6 εντοπίστηκε και αποκαλύφθηκε ένα ακόμη κυκλικό όρυγμα, το οποίο, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα, είχε διανοιχθεί επί του φυσικού πορώδους υπεδάφους και όχι εντός του κροκαλοπαγούς όγκου του λόφου. Τα τοιχώματα είναι επενδυμένα με αργούς λίθους μεσαίου μεγέθους. Με παρόμοιους αργούς λίθους και μαλακά κιτρινόφαια χώματα ήταν καλυμμένο το εσωτερικό του. Μόνο στο κατώτερο επίπεδο αφαιρέθηκε στρώμα πάχους περίπου 0,15μ. από μαλακά σκούρα χώματα με στάχτη.
Στη ΒΑ γωνία του τετραγώνου Ι6 και την ΝΑ του τετραγώνου Κ6, έξω από τον βόρειο τοίχο της εκκλησίας της Αγ. Κυριακής, στο μέσον περίπου της διαδρομής του, αποκαλύφθηκε το δυτικό τμήμα της θεμελίωσης μιας αψίδας. Το σωζώμενο τμήμα της είναι κατασκευασμένο από αργούς λίθους μικρού και μεσαίου μεγέθους με συνεκτικό υλικό ασβεστοκονίαμα και χαλίκια. Το απροσδόκητο αυτό εύρημα μπορεί να αποδοθεί στην αψιδωτή οικοδομή που είχε ανασκάψει ο Χ. Τσούντας το 1890 και καταστράφηκε κατά την ανέγερση της νέας εκκλησίας (Χρ. Τσούντας, Εκ του Αμυκλαίου, ΑΕ 1892, 9-11, εικ. στη σελ. 1.). Λόγω της τεχνικής, του σχήματος και των διαστάσεών της μπορεί ακόμα να συγκριθεί με την αψίδα που σώζεται σε μια συμμετρικά αντίστοιχη θέση περίπου 20μ. νοτιότερα και ακουμπάει στην κρηπίδα του θρόνου. Από την ανασκαφήσα περιοχή συγκεντρώθηκε μικρή σχετικά ποσότητα κεραμικής των προϊστορικών έως βυζαντινών χρόνων, δύο θραύσματα πήλινων ζωόμορφων ειδωλίων και ένα νόμισμα βυζαντινής εποχής.

2. Προκειμένου να ενοποιηθούν οι περιοχές όπου τοποθετούνται τα δύο σημαντικότερα αρχιτεκτονήματα του ιερού, ο θρόνος και ο βωμός, αλλά και να συνεχιστεί η διερεύνηση της κορυφής του λόφου, η ανασκαφή επεκτάθηκε στα τετράγωνα Ζ2-4 και Η3-4. Η στρωματογραφία αποδείχθηκε εδώ εξαιρετικά ταραγμένη, λόγω και των παλαιότερων ανασκαφικών τομών που είχαν πραγματοποιήσει ο Χρήστος Τσούντας το 1890 και o Ernst Fiechter το 1907. Ο όγκος των χωμάτων που αφαιρέθηκε, πάχους από 0,20 μ. έως 1,00 μ., ανήκε εξ ολοκλήρου σε στρώμα νεότερης επίχωσης με πολλά σύγχρονα αντικείμενα, καρφιά, θραύσματα κεραμίδων και κομμάτια ασβεστοκονιάματος. Κάτω από την επίχωση αυτή και σε όλη την ανεσκαμμένη έκταση, εκτός του τετραγώνου Ζ2, αποκαλύφθηκε ένα συμπαγές στρώμα με βότσαλα. Όπως και στην περιοχή του θρόνου που διερευνήθηκε κατά το παρελθόν διαπιστώθηκε ότι το στρώμα αυτό αντιπροσωπεύει το ανώτερο σωζώμενο επίπεδο της φυσικής επιφάνειας του λόφου. Κατά μήκος του ανατολικού ορίου των τετραγώνων Ζ-Η4 αποκαλύφθηκε μακρόστενο όρυγμα πλάτους 1μ. και βάθους 0,50μ. που συναντά προς νότο τους μεγάλους ασβεστολιθικούς δόμους, τους τοποθετημένους σε ορθή γωνία στο ΒΑ τμήμα του τετραγώνου Ε4. Υπολείπεται η διερεύνηση του ορύγματος προς βορρά. Κατά την αφαίρεση του στρώματος της σύγχρονης επίχωσης στο τετράγωνο Ζ4 εντοπίστηκαν δύο θραύσματα μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών του θρόνου, ενός δωρικού κιονοκράνου και πλάκας στυλωβάτη με ίχνη τόρμου.

Στα τετράγωνα Ζ3-4 εντοπίστηκαν δύο (2) κατεστραμμένες ταφές από τις οποίες η μια σώζει εν μέρει τοιχώματα με αργούς λίθους, ενώ η άλλη - στο μέσο του νοτίου ορίου του τετραγώνου Ζ3 - θραύσματα από αρχιτεκτονικά μέλη του θρόνου (δοκίδες και ορθοστάτες). Στην ίδια περιοχή ανασκάφηκαν επιπλέον πέντε (5) κυκλικά ορύγματα κενά, όμοια με αυτά που είχαν βρεθεί ανάμεσα στην κρηπίδα του θρόνου και την εκκλησία της Αγίας Κυριακής κατά τις εργασίες των τελευταίων ετών. Από το τετράγωνο Ζ3, γύρω από το κυκλικό όρυγμα που αποκαλύφθηκε στο μέσο περίπου του βορείου ορίου του, προέρχονται αρκετά χάλκινα σωληνωτά εξαρτήματα περιδεραίου, δύο κογχύλια και μια χάνδρα φαγεντιανής. Μεταξύ των ευρημάτων που συγκεντρώθηκαν από τον υπόλοιπο χώρο του τετραγώνου ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χάλκινο αντικείμενο με τέσσερεις συμμετρικές αποφύσεις (λείπει η μία) που συνδέονται μεταξύ τους και απολήγουν σε κεφαλές φιδιών, ένα θραύσμα από κορμό τροχήλατου πήλινου ειδωλίου ταύρου υστερομυκηναϊκής εποχής, ένα όστρακο γεωμετρικής εποχής με ανδρική μορφή από παράσταση χορού, τα αποτμήματα ενός μικρού ιωνικού κιονοκράνου και ενός αράβδωτου κιονίσκου.

Στο τετράγωνο Ζ2 ιχνηλατήθηκε συστηματικά η επιφάνεια, για τον εντοπισμό πιθανών λαξευμάτων από την υποδοχή της θεμελιώσεως του κυκλικού βαθμιδωτού Βωμού. Η αφαίρεση όμως της σύγχρονης επίχωσης δεν ολοκληρώθηκε, ώστε να αποκαλυφθεί και εδώ το ίδιο συμπαγές στρώμα με τα βότσαλα, ή να φανούν κάποια ίχνη από την θεμελίωση της κατασκευής. Το στρώμα σύγχρονης επίχωσης, πάχους από 0,20 έως 0,50μ. απέδωσε έναν μεγάλο αριθμό θραυσμάτων γεωμετρικής κεραμικής, δύο πήλινα ανθρωπόμορφα ειδώλια υστερομυκηναϊκής και γεωμετρικής εποχής, χάλκινους σφικωτήρες και μια λίθινη χάνδρα.

3. Με στόχο τη μελλοντική εργαστηριακή ανάλυση, την τελική μελέτη και την επίλυση ζητημάτων σχετικών με τη χρονολόγηση των πέντε (5) ταφών που εντοπίστηκαν κατά τις εργασίες του 2009 στο τμήμα μεταξύ της κρηπίδας του θρόνου και της εκκλησίας της Αγίας Κυριακής (τετράγωνα Ε-Ζ 5-6), αφαιρέθηκαν οι σκελετοί και μεταφέρθηκαν σε ειδικά κιβώτια στην αποθήκη της Ε’ ΕΠΚΑ.

4. Πραγματοποιήθηκαν δοκιμαστικές τομές στη νοτιοδυτική πλευρά του μνημειακού περιβόλου-αναλημματικού τοίχου (τετράγωνα Α2, 3 και 6). Οι εργασίες αυτές κρίθηκαν αναγκαίες για την πλήρη αποκάλυψη της δομής του τοίχου, της τάφρου θεμελίωσης, της επιφάνειας του φυσικού βράχου επί της οποίας εδραζόταν, καθώς και για την επίλυση ζητημάτων σχετικών με τη χρονολόγησή του. Στο τετράγωνο Α2 εξωτερικά της γωνίας που σχηματίζει ο περίβολος στο σημείο αυτό, αφαιρέθηκε επίπεδη ασβεστολιθική πλάκα διαστάσεων 2,30μ. Χ 1,20μ. που ακουμπούσε στους δόμους της μνημειακής κατασκευής. Κάτω από την πλάκα και γύρω από τον κατώτερο γωνιακό δόμο της θεμελίωσης αποκαλύφθηκε όρυγμα σε σχήμα Γ μήκους 1,30μ., πλάτους 0,40μ και βάθους 0,50μ.

Στο εσωτερικό του περιβόλου, εντός των χώρων που σχηματίζουν οι αντιρρήδες στη ΒΑ γωνία των τετραγώνων Α2 και Α3, αφαιρέθηκε στρώμα επίχωσης πάχους περίπου 0,20μ. και αποκαλύφθηκε η συμπαγής δομή της κατασκευής, όμοια με αυτή που είναι ήδη ορατή στο υπόλοιπο τμήμα του τοίχου.

Για τους ίδιους λόγους έγιναν και άλλες δύο τομές. Η πρώτη διαστάσεων 0,60μ.Χ0,30μ.Χ0,50μ. στο εσωτερικό του περιβόλου και την κατώτερη στρώση της θεμελίωσής του στο τετράγωνο Α5. Η δεύτερη, μήκους 1,50μ., πλάτους 0,60μ. και βάθους 0,30μ., κατά μήκος του δυτικού ορίου του τετραγώνου Α6 και έξω από το κατώτερο σωζώμενο τμήμα του περιβόλου. Και από τις δύο τομές συγκεντρώθηκε ελάχιστη κεραμική των γεωμετρικών, αρχαϊκών και κλασικών χρόνων.
B) Συγκολλήσεις, αποκαταστάσεις και δοκιμαστικοί συσχετισμοί αρχιτεκτονικών στοιχείων.
Κατά την φετινή χρονιά συνεχίστηκαν οι συγκολλήσεις θραυσμάτων από αρχιτεκτονικά μέλη του θρόνου τόσο στον αρχαιολογικό χώρο όσο και στην αποθήκη της Ε’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Η εργασία αυτή έγινε από τον έμπειρο μαρμαροτεχνίτη Δημήτρη Λάμπρου με την εποπτεία του Θέμη Μπιλή και της Μαρίας Μαγνήσαλη και αποβλέπει στην αποκατάσταση της δομικής αυτοτέλειας των συστατικών του μνημείου. Χρησιμοποιήθηκε τιτάνιο με διαμόρφωση σπειρωμάτων σε διάφορες διατομές, τσιμέντο λευκό τύπου Portland και λεπτόκοκκη χαλαζιακή άμμος, ενώ, όπου κρίθηκε απαραίτητο, πάρθηκαν γύψινα εκμαγεία για να γίνουν οι συμπληρώσεις όσων τμημάτων έλειπαν με νέο μάρμαρο. Πιο συγκεκριμένα συγκολλήθηκαν:

  1. μια πλάκα στυλοβάτη (βάση κίονα) με συμπλήρωμα μικρών διαστάσεων,
  2. δύο θραύσματα από δοκίδα του θρόνου,
  3. δύο σύνολα από κορωνίδες με δύο και τρία θραύσματα αντιστοίχως,
  4. γείσο από τέσσερα θραύσματα που συγκολήθηκαν το 2010 και ένα μαρμάρινο συμπλήρωμα,
  5. αποκαταστάθηκαν, επιπλέον, μερικώς με συμπληρώματα από νέο υλικό τρεις βαθμίδες του κυκλικού κλιμακωτού βωμού.

Οι αρχιτέκτονες Μαρία Μαγνήσαλη και Θεμιστοκλής Μπιλής συνέχισαν τις δοκιμαστικές τοποθετήσεις αρχιτεκτονικών μελών σε ορισμένα σύνολα από τα δομικά στοιχεία του θρόνου που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν κατά την τελική διαμόρφωση του αρχαιολογικού χώρου για την υπαινικτική ανάδειξη του μνημείου. Από την εργασία αυτή και τη μελέτη του σχετικού υλικού προέκυψαν νέα δεδομένα όχι μόνο για την ταύτιση διάσπαρτων αρχιτεκτονικών μελών, αλλά και για την αναπαράσταση του αρχιτεκτονήματος. Για το σκοπό αυτό μεταφέρθηκε από την αποθήκη της Ε’ ΕΠΚΑ στον αρχαιολογικό χώρο το κάτω τμήμα ενός κίονα, ο οποίος τοποθετήθηκε επί της βαθμίδας του στυλοβάτη. Το τμήμα αυτό, μαζί με τον ήδη αποκατεστημένο πολύλιθο επιτοίχιο θριγκό στην αποθήκη της Ε’ ΕΠΚΑ, θα επιτρέψουν να υπολογιστεί το πλάτος ενός από τα πτερά του θρόνου και να διευκολυνθεί η γραφική τουλάχιστον αποκατάσταση. Στην ίδια εξέδρα, τέλος, εναποτέθηκαν και οι δύο ορθοστάτες που συγκολήθηκαν κατά την διάρκεια του 2010.

Συνεχίστηκε η μελέτη των κροκαλοπαγών λίθων που συνθέτουν την κόγχη της παλαιότερης εκκλησίας της Αγίας Κυριακής. Διερευνάται η υπόθεση ότι μπορεί να συγκροτούσαν αρχικά ένα συνεχές θεμέλιο στο εσωτερικό του θρόνου για τα φέροντα στοιχεία του δαπέδου και των τοίχων του. Οι λίθοι αυτοί διασκορπίστηκαν όταν κατασκευάστηκαν τα ύστερα οικοδομήματα που αποκαλύφθηκαν στο βόρειο τμήμα του αρχαιολογικού χώρου. Από την ερμηνεία τους και την χρονολόγηση της κόγχης μπορεί να προκύψουν στοιχεία για την καταστροφή του θρόνου και του βάθρου που στήριζε το ξόανο.
Από τον καθηγητή κ. Μανόλη Κορρέ ολοκληρώθηκε η μελέτη των μεγάλου μεγέθους ασβεστολιθικών δόμων που τοποθετηθήκαν σε δεύτερη χρήση δυτικά της κρηπίδας του θρόνου. Από την έρευνα του κ. Κορρέ προέκυψε μια πρόταση για την αποκατάσταση του βάθρου που στήριζε το ξόανο του Απόλλωνα και, σύμφωνα με τον Παυσανία, περιέκλυε τον τάφο του Υάκινθου.
Οι ανασκαφικές τομές, τα αρχιτεκτονικά μέλη, καθώς και όσα ευρήματα συγκεντρώθηκαν κατά τις φετινές εργασίες, τεκμηριώθηκαν σχεδιαστικά, φωτογραφήθηκαν και ψηφιοποιήθηκαν. Προχώρησε η φωτογράφηση, η σχεδιαστική αποτύπωση και η τεκμηρίωση των εντοιχισμένων στην εκκλησία της Αγίας Κυριακής αρχιτεκτονικών μελών, καθώς και όσων απόκεινται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Σπάρτης.
Στο Μουσείο της Σπάρτης αναδιατάχθηκε η έκθεση των αρχιτεκτονικών μελών του Αμυκλαίου έτσι ώστε να ερευνηθεί διεξοδικότερα η κάτω επιφάνεια του γνωστού αρχιτεκτονικού μέλους (επιστυλίου) με την εγχάρακτη επιγραφή ΔΑΜΟΚΑΜΟΣ.

Γ) Άλλες εργασίες.

  1. Πραγματοποιήθηκε έρευνα πεδίου σε μια ζώνη μέσου πλάτους περίπου 800μ. από το Aμυκλαίο και βορειότερα, παράλληλα προς την εθνική οδό Σπάρτης-Γυθείου και ανατολικά, έως τα νοτιότερα προάστια της σημερινής Σπάρτης (χείμαρρος Mαγουλίτσα). Ιδιαίτερη σημασία δόθηκε στις κοίτες των ενδιάμεσων ρεμάτων (Μυλοπόταμος, Σκατιάς, Μαγουλίτσα). Ο προσδιορισμός των γεωγραφικών συντεταγμένων της περιοχής και των υπό διερεύνηση θέσεων έγινε με τη βοήθεια δύο (2) φορητών συσκευών γεωαναφοράς (GPS), οι θέσεις αποτυπώθηκαν με ψηφιακές φωτογραφικές μηχανές, χωρίς να συγκεντρωθούν ευρήματα. Απώτερος στόχος της έρευνας είναι να χαραχθεί επί του εδάφους, έστω κατά προσέγγιση, η διαδρομή της από βορρά αρχαίας οδού-προσβάσεως στο Aμυκλαίο. Την ευθύνη της έρευνας έχουν οι συνεργάτες του Ερευνητικού Προγράμματος Αμυκλών κ. Γιάννης Α. Πίκουλας, Aν. Kαθηγητής Aρχαίας Eλληνικής Iστορίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, η κ. δρ. Ελένη Κουρίνου, Προϊσταμένη της Συλλογής Έργων Γλυπτικής του Eθνικού Αρχαιολογικού Mουσείου.
  2. Οι νεότερες ανασκαφές στο ιερό του Αμυκλαίου Απόλλωνα στη Σπάρτη έφεραν στο φως σημαντική ποσότητα κεραμικής των Πρώιμων Ιστορικών χρόνων. Η μελέτη του υλικού αυτού, την ευθύνη της οποίας έχει η δρ. Βίκυ Βλάχου, επιβεβαιώνει, αντίθετα από παλαιότερες απόψεις, τη συνεχή χρήση του χώρου κατά τη μεταβατική περίοδο από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού έως την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου. Κεντρικό ζήτημα της μελέτης είναι η ανάδειξη του χαρακτήρα της τοπικής παραγωγής και η ένταξη της κεραμικής παραγωγής στο γενικότερο ιστορικό πλαίσιο της περιόδου. Από τον εντοπισμό εισηγμένης κεραμικής στις Αμύκλες διαπιστώνονται οι σχέσεις του ιερού με άλλα σημαντικά κέντρα της περιόδου, με το Άργος λ.χ. και την Κόρινθο. Οι εικονιστικές παραστάσεις, αν και αποσπασματικές, προσφέρουν σημαντικές πληροφορίες για τον χαρακτήρα της λατρείας των πρώιμων φάσεων του ιερού.
  3. Στο πλαίσιο της μελέτης του υλικού που συγκεντρώθηκε στη διάρκεια του ερευνητικού προγράμματος δημιουργήθηκε μια νέα βάση δεδομένων η οποία σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε σε MySQL από την δρ. Σοφία Στάμου. Με την ολοκλήρωση ικανοποιητικού αριθμού καταχωρίσεων, η βάση θα είναι διαθέσιμη διαδικτυακά (προστατευμένη με κωδικό πρόσβασης) και το ευρετήριό της θα μεταφερθεί στον εξυπηρετητή του Μουσείου Μπενάκη με δυνατότητα απομακρυσμένης πρόσβασης από όλους τους εμπλεκόμενους φορείς. Για την επίτευξη των παραπάνω θα οριστούν ομάδες χρηστών με δικαιώματα προσπέλασης και διαχείρισης των δεδομένων της βάσης, η οποία θα λειτουργήσει πιλοτικά στον δικτυακό τόπο του Ερευνητικού Προγράμματος. Παράλληλα θα πραγματοποιηθούν έλεγχοι σε τεχνικό και λειτουργικό επίπεδο, βελτιώσεις και αλλαγές όπου αυτό κριθεί αναγκαίο.
  4. Στις 26 Μαΐου 2011 οργανώθηκε στο Μουσείο Μπενάκη επιστημονική ημερίδα με θέμα: «Το Ερευνητικό Πρόγραμμα Αμυκλών: Απολογισμός εργασιών 2005-2010». Στη συνάντηση τα μέλη της ερευνητικής ομάδας παρουσίασαν όλα τα δεδομένα από τις εργασίες και μελέτες που έχουν ως τώρα πραγματοποιηθεί στο πλαίσιο του προγράμματος.

Απολογισμός εργασιών του έτους 2012.

Kατά το έτος 2012, σύμφωνα με την υπ’ αριθμ. ΥΠΠΟΤ/ΓΔΑΠΚ/ΑΡΧ/Α2/Φ42/54670/675/15.6.2012 απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού, στο σπαρτιατικό ιερό του Αμυκλαίου Απόλλωνα, πραγματοποιήθηκαν οι εξής εργασίες:

A) Ανασκαφικές εργασίες.
1. Κατά τις ανασκαφές του 2012 συνεχίσθηκε η έρευνα του τετραγώνου Κ6, αποκαλύφθηκε τμήμα από τη θεμελίωση μιας αψίδας που εφάπτεται με τον βορεινό τοίχο της εκκλησίας της Αγ. Κυριακής, εντοπίσθηκε η επιφάνεια στην οποία εδράζεται και διερευνήθηκε στρωματογραφικά η γύρω περιοχή. Η αψίδα αυτή είναι δομημένη με αργούς λίθους μικρού έως μεσαίου μεγέθους, με ασβεστοκονίαμα και χαλίκια ως συνδετικό υλικό. Μπορεί μάλιστα να αποδοθεί στο τρίκογχο οικοδόμημα που είχε ανασκάψει ο Χ. Τσούντας το 1890 και καταστράφηκε τόσο το 1907 με τις εργασίες του Fiechter, όσο και αργότερα με την ανέγερση της νέας εκκλησίας. Το σχήμα, οι διαστάσεις και η τοιχοποιία της επιτρέπουν έναν συσχετισμό με την αψίδα που σώζεται περ. 20μ. νοτιότερα σε συμμετρικά αντίστοιχη θέση, αγγίζοντας το διατηρούμενο τμήμα της κρηπίδας του θρόνου.
Στη ΝΑ γωνία του ίδιου τετραγώνου η ανασκαφή έφθασε ως τον πορώδη βράχο πάνω στον οποίο εδράζεται, και στο ΝΔ τμήμα στη συμπαγή του επιφάνεια από ψιλό βότσαλο. Η αφαίρεση της επίχωσης δεν έχει ολοκληρωθεί, έτσι ώστε να φανεί όλη η φυσική επιφάνεια. Στην ανασκαφείσα περιοχή, ωστόσο, βρέθηκε ένα καθαρό προϊστορικό στρώμα, απ’ όπου συγκεντρώθηκε μεγάλη ποσότητα κεραμικής της Πρωτοελλαδικής ΙΙ περιόδου.
2. Με στόχο τη συστηματική διερεύνηση της φυσικής επιφάνειας του λόφου, την ενοποίηση των ήδη ανασκαμμένων τμημάτων της περιοχής όπου τοποθετείται ο Θρόνος, και τον εντοπισμό λαξευμάτων για την υποδοχή της θεμελίωσής του, οι εργασίες επεκτάθηκαν στα τετράγωνα Θ4-Κ4.
Η στρωματογραφία αποδείχθηκε εξαιρετικά ταραγμένη από τις παλαιότερες τομές του Χ. Τσούντα το 1890 και τoυ E. Fiechter το 1907. Ο όγκος των χωμάτων που αφαιρέθηκαν, πάχους 0,30μ. έως 1,80 μ., ανήκε σε στρώμα νεότερης επίχωσης με πολλά σύγχρονα αντικείμενα. Ανάμεσά τους τρία νομίσματα, ένα ενετικό του 18ου αι. και δύο ελληνικά του 19ου και 20ου αι. αντίστοιχα, καρφιά, θραύσματα από κεραμίδες και ασβεστοκονίαμα, κεραμική διαφόρων εποχών, από τη γεωμετρική έως τη βυζαντινή, και αρκετοί μικρογραφικοί αρύβαλλοι. Κάτω από τη νεότερη επίχωση εκτείνεται το γνωστό συμπαγές στρώμα με τα βότσαλα. Όπως και στην περιοχή του Θρόνου, διαπιστώθηκε ότι το στρώμα αυτό αντιπροσωπεύει το ανώτερο επίπεδο της φυσικής επιφάνειας του λόφου.
Κατά μήκος των τετραγώνων Θ-Κ4, στον κεντρικό άξονα Β-Ν, αποκαλύφθηκε μια επιμήκης τάφρος πλάτους 1,00-2,00μ. και βάθους 0,40-0,60μ., σχετική ίσως με την ιστορία του θρόνου Πρόκειται για την προς βορρά συνέχεια εκείνης που είχε εμφανιστεί το 2011 στα τετράγωνα Ζ-Η4 και συναντά προς νότο τους τοποθετημένους ορθογώνια ογκώδεις ασβεστολιθικούς δόμους.
Η αφαίρεση της σύγχρονης επίχωσης αποκάλυψε μεγάλου μεγέθους αρχιτεκτονικά μέλη, πιθανότατα από τον Θρόνο, έναν κροκαλοπαγή δόμο υποθεμελίωσης, δύο μαρμάρινους δόμους και μία επίσης μαρμάρινη δοκίδα, που είχαν απορριφθεί εκεί μετά τη διάλυση των μνημείων του ιερού.
Η επίχωση, κυρίως στα τετρ. Ι-Κ4, απέδωσε και αρκετά άλλα μαρμάρινα σπαράγματα, τμήματα από ορθομαρμάρωση, από ένα επίκρανο παραστάδας και από μια τράπεζα, καθώς και μεγάλα θραύσματα πίθου.
Κατά μήκος της τάφρου εντοπίστηκαν τρία από τα γνωστά κυκλικά ορύγματα, κενά και σχετικά αβαθή, παρόμοια με όσα έχουν ήδη βρεθεί σε άλλα σημεία τα προηγούμενα χρόνια. Και αυτά έχουν διανοιχτεί στο φυσικό συμπαγές στρώμα του λόφου με το ψιλό βότσαλο, το ένα κοντά στο νότιο όριο του τετραγώνου Θ4, το άλλο πάνω στο νότιο όριο του τετραγώνου Ι4, το τρίτο στο νότιο όριο του τετραγώνου Κ4. Όχι μακριά από το δυτικό όριο του τελευταίου βρέθηκε ένα πηγάδι με διάμετρο 1,00μ. περίπου. Η σύγχρονη επίχωση αφαιρέθηκε σε βάθος 1,85μ., αποδίδοντας μεγάλη ποσότητα χρηστικής κεραμικής της βυζαντινής κυρίως περιόδου, καθώς και ένα ορθογώνιο χάλκινο έλασμα γεωμετρικής ή αρχαϊκής εποχής.
Στο βόρειο τμήμα του τετραγώνου Ι4 και σε βάθος 1,30-1,80μ. περίπου κάτω από τη σημερινή επιφάνεια του λόφου, το συμπαγές στρώμα με το ψιλό βότσαλο διαδέχεται ο κίτρινος πορώδης φυσικός βράχος. Είναι φανερή η νεότερη απολάξευσή του για να διαμορφωθεί μια επιμήκης τομή, εγκάρσια προς την κεντρική τάφρο που διατρέχει τα τετράγωνα Ζ-Κ 4.
Από το εσωτερικό της αφαιρέθηκε η σύγχρονη επίχωση και τα κατά τόπους κίτρινα πηλώδη χώματα, χωρίς να υπάρξουν ευρήματα. Η διάνοιξη της τομής πρέπει να σχετίζεται με τις ανασκαφές που πραγματοποίησε εδώ το 1927 ο Ε. Buschor (Buschor E., Massow W. von, Vom Amyklaion, AM 52, 1927, 25-26, εικ. 12). Στο ανατολικό όριο του τετραγώνου Κ4 αποκαλύφθηκε ένα τέταρτο κυκλικό όρυγμα διαμέτρου 1,25μ. και βάθους 0,58μ., με στείρα κίτρινα πηλώδη χώματα. Στο δυτικό, τέλος, όριο του ίδιου τετραγώνου, πάνω στο φυσικό κροκαλοπαγές στρώμα του λόφου, αποκαλύφθηκε το ανατολικό τμήμα από μια επιμήκη, κατεστραμμένη και διαταραγμένη ταφή μήκους 0,85μ. και βάθους 0,58μ., με τοιχώματα από αργούς λίθους μικρού μεγέθους.
3. Με στόχο τη διερεύνηση της περιοχής του Βωμού, συνεχίστηκαν οι ανασκαφικές εργασίες στο τετράγωνο Ε4 που είχαν ξεκινήσει το 2011 από το τετράγωνο Ζ2. Στο τετράγωνο Ε4, με τους προερχόμενους από το βάθρο του ξοάνου λίθους σε δεύτερη χρήση, αφαιρέθηκε το στρώμα της σύγχρονης επίχωσης πάχους 0,40μ., χωρίς χαρακτηριστικά ευρήματα.
Στο τετράγωνο Ζ2 ολοκληρώθηκε η αφαίρεση της σύγχρονης επίχωσης, αποκαλύφθηκε σε όλη του την επιφάνεια το φυσικό συμπαγές στρώμα με τα βότσαλα και βρέθηκε μεγάλη ποσότητα κεραμικής που χρονολογείται από τα γεωμετρικά έως και τα βυζαντινά χρόνια. Από τα υπερέχοντα σε αριθμό ευρήματα της γραπτής γεωμετρικής κεραμικής ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα θραύσμα αμφορέα με παράσταση δύο γυμνών ανδρικών μορφών που κινούνται προς τα δεξιά, φέροντας ξίφος και δόρατα. Ακόμα, ένα όστρακο της ίδιας εποχής που απεικονίζει μια ανδρική μορφή πιθανότατα σε παράσταση χορού, αρκετά σχεδόν ακέραια κύπελλα γεωμετρικών χρόνων, πολλοί μικρογραφικοί αρύβαλλοι, χάλκινα ελάσματα και θραύσματα χάλκινων αντικειμένων, καθώς και δύο αποτμήματα μολύβδινων αναθημάτων σε σχήμα στεφάνης. Στη φυσική, κροκαλοπαγή επιφάνεια του εδάφους αποκαλύφθηκαν δύο επιπλέον κυκλικά ορύγματα, κενά και σχετικά αβαθή. Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί ο κατά τόπους εντοπισμός ενδείξεων από εκτεταμένα ίχνη καύσεως.
4. Για να αποκαλυφθεί η δομή του μνημειακού περιβόλου-αναλημματικού τοίχου προς Βορρά, να επιλυθούν τα σχετικά με τη χρονολόγησή του εκκρεμή ζητήματα, και να εντοπιστεί η συνέχεια του προγενέστερου αντίστοιχου τοίχου με τους αργούς λίθους, η ανασκαφή επεκτάθηκε ανατολικά και βόρεια στα τετράγωνα Θ-Ι 9-10, Κ10, Λ8-10, Μ8-9 και Ν7-8. Κατά μήκος του δυτικού τμήματος των τετράγωνων Θ-Κ 10 και στα τετράγωνα Θ-Ι 9, μετά την αφαίρεση σύγχρονης επίχωσης πάχους 0,10μ έως 1,00μ., αποκαλύφθηκε σε έκταση μέγιστου πλάτους 3,00μ. η τεχνητά διαμορφωμένη επιφάνεια του πορώδους πετρώματος. Η βαθμιδωτή και εδώ διαμόρφωση του φυσικού εδάφους, είναι ανάλογη με την εξακριβωμένη κατά τις ανασκαφικές εργασίες του 2010 στην ανατολική και την νότια πλευρά του λόφου. Τα φετινά ανασκαφικά δεδομένα αποδεικνύουν αναμφίβολα ότι οι επεμβάσεις αυτές σχετίζονται άμεσα με τη διαδοχική ανέγερση των δύο περιβόλων.
Στα τετράγωνα Θ και Ι 9 διαπιστώθηκε συγκεκριμένα ότι η οριζόντια λάξευση του βράχου σχηματίστηκε το ανώτερο επίπεδο. Έτσι διαμορφώθηκε η υποδοχή της θεμελίωσης ενός τοίχου, μήκους 5,60μ. και πλάτους 1,80μ.-2,20μ., από μεσαίου μεγέθους, αργούς και ημίεργους ασβεστολιθικούς κυρίως λίθους, με χώμα ως συνδετικό υλικό. Ο τοίχος αυτός παρακολουθεί τη γραμμή του εδάφους κατά τον άξονα Β-Ν και κάμπτεται έντονα προς τα ανατολικά στο τετράγωνο Θ10.
Σύμφωνα με τη θέση, τη δομή, και τη σχέση της κατασκευής του με τα αντίστοιχα λείψανα της νότιας πλευράς του λόφου, είναι βέβαιο ότι αποτελεί τμήμα του γεωμετρικού αναλημματικού περιβόλου, και μάλιστα το βόρειο, ενισχυμένο πιθανότατα, πέρας του. Η οικοδόμησή του σχετίζεται πιθανώς και με την πλάτους 1,60μ., βάθους 0,30μ. κατά μήκος του τετραγώνου Ι9 τάφρο, την οποία διαμόρφωσε η απολάξευση του πετρώματος στο πάνω επίπεδο.
Η ίδια ακριβώς διαμόρφωση είχε αποκαλυφθεί με τις εργασίες του 2010 κατά μήκος των τετραγώνων Γ-Δ 9 και Ε-Ζ 10. Από το εσωτερικό της τάφρου αφαιρέθηκαν κιτρινόφαια πηλώδη χώματα που, όπως αποδεικνύει η μεγάλη ποσότητα Πρωτοελλαδικής ΙΙ κυρίως κεραμικής, ανήκουν σε καθαρό προϊστορικό στρώμα.
Στο δεύτερο άνδηρο, το διαμορφωμένο ανατολικά και χαμηλότερα του προαναφερθέντος με την κατακόρυφη σχεδόν και οριζόντια στη συνέχεια απολάξευση του φυσικού πετρώματος, εδράζονται οι λίθοι της θεμελίωσης του μνημειακού περιβόλου-αναλημματικού τοίχου από κροκαλοπαγείς λίθους. Στα τετράγωνα Θ-Λ 10, μετά την αφαίρεση επίχωσης πάχους 0,40μ. έως 1,10μ., φάνηκε η εσωτερική δομή της θεμελίωσης, μέγιστου πλάτους περίπου 1,80μ., ανάμεσα στην εξωτερική σειρά των δόμων της υποθεμελίωσης και το πρανές της τεχνητά διαμορφωμένης επιφάνειας του φυσικού πετρώματος. Πρόκειται για μια κατασκευή από μεγάλου και μεσαίου μεγέθους κροκαλοπαγείς ή σχιστολιθικούς λίθους, συνηθέστερα ασβεστολιθικούς, αργούς και αδρά επεξεργασμένους. Η συστηματική τους τοποθέτηση κατά μήκος του ανατολικού ορίου ή με διαγώνια προς αυτό διεύθυνση στα τετράγωνα Ι-Κ10, παρουσιάζει μια πιο ακανόνιστη διάταξη προς τα δυτικά.
Την επίχωση των τετραγώνων της περιοχής αυτής, χαρακτηρίζει μια ιδιαίτερα διαταραγμένη στρωματογραφία. Τούτο οφείλεται αφενός σε αρχαίες και νεότερες παρεμβάσεις, σε κατολισθήσεις υλικού από την πάνω επιφάνεια του λόφου, μετά την κατάρρευση του περιβόλου, και αφετέρου στην αναμόχλευση των χωμάτων από τις ρίζες των δένδρων που υπήρχαν εκεί. Στα τετράγωνα Θ-Κ 10, στο χώρο γύρω από το τμήμα του γεωμετρικού περιβόλου που αποκαλύφθηκε, η επίχωση περιείχε κατά τόπους καστανοκίτρινα μαλακά χώματα με μια εξαιρετικά μεγάλη ποσότητα προϊστορικής κεραμικής, κυρίως Πρωτοελλαδικής ΙΙ περιόδου. Αξίζει να σημειωθεί η ομοιότητα και η σχέση των ευρημάτων με αυτά που προέκυψαν από το καθαρό προϊστορικό στρώμα στα τετράγωνα Γ-Δ9 και Ε-Η10 κατά τις ανασκαφές το 2010. Η υπόλοιπη επίχωση απέδωσε κεραμική διαφόρων εποχών, από την προϊστορική έως τη βυζαντινή, καθώς και λίγα σύγχρονα αντικείμενα. Ξεχωρίζουν τέσσερα αποτμήματα πήλινων ζωόμορφων ειδωλίων, το κάτω μέρος ενός μυκηναϊκού ειδωλίου τύπου Ψ, ένα όστρακο αρχαϊκού πίθου με ανάγλυφη παράσταση άρματος, αρκετά θραύσματα ανατολίζουσας κορινθιακής κεραμικής των αρχαϊκών χρόνων, ένας ακέραιος ωοειδής αρύβαλλος με κάθετες ανάγλυφες ταινίες, τμήμα πήλινου, αρχιτεκτονικού πιθανότατα μέλους, με ανάγλυφες σπείρες και μικρούς σταυρούς, καθώς και δύο αποτμήματα οψιανού.
Με στόχο να αποκαλυφθεί πλήρως η εξωτερική σειρά των δόμων, αλλά και η εσωτερική δομή της θεμελίωσης του μνημειακού περιβόλου, η ανασκαφή επεκτάθηκε στα τετράγωνα Λ-Μ 8-9 και Ν7-8. Στην περιοχή αυτή ο περίβολος κάμπτεται εντός του τετραγώνου Λ10 προς τα ΒΔ.
Από την αφαίρεση της επίχωσης πάχους 0,25μ. έως 1,70μ. συγκεντρώθηκε κεραμικής γεωμετρικών και προϊστορικών χρόνων, και ένα απότμημα λαβής αρχαϊκού πίθου με ανάγλυφο διάκοσμο μαιάνδρων. Παράλληλα αποκαλύφθηκαν ορισμένοι ορθογώνιοι κροκαλοπαγείς δόμοι της εξωτερικής πλευράς του περιβόλου και εσωτερικά ένας σωρός αργών λίθων μετρίου μεγέθους.
Ο λιθοσωρός αυτός δεν αποκλείεται να σχετίζεται με το «γέμισμα» της εσωτερικής πλευράς του περιβόλου, δεδομένου ότι μετά την απομάκρυνσή του αποκαλύφθηκε η τεχνητά λαξευμένη, ισχυρά επικλινής, επιφάνεια του φυσικού βράχου, καθώς και οι κατά μήκος συστηματικά ή ακανόνιστα τοποθετημένοι αργοί λίθοι από την εσωτερική δομή της θεμελίωσής του.
Η κεραμική που συγκεντρώθηκε είναι αποκλειστικά Υστερομυκηναϊκής και Γεωμετρικής εποχής, καθοριστικό πλέον στοιχείο για τη χρονολόγηση του μνημειακού περιβόλου στα αρχαϊκά χρόνια.

B) Συγκολλήσεις, αποκαταστάσεις και δοκιμαστικοί συσχετισμοί αρχιτεκτονικών μελών.
Κατά την φετινή χρονιά συνεχίστηκαν στον αρχαιολογικό χώρο οι συγκολλήσεις θραυσμάτων από αρχιτεκτονικά μέλη του θρόνου. Η εργασία αυτή έγινε από τον μαρμαροτεχνίτη Δημήτρη Λάμπρου με την εποπτεία των αρχιτεκτόνων Θεμιστικλή Μπιλή και Μαρίας Μαγνήσαλη, και αποβλέπει στην αποκατάσταση της δομικής αυτοτέλειας των συστατικών του μνημείου. Χρησιμοποιήθηκε τιτάνιο με σπειρώματα ποικίλων διατομών, λευκό τσιμέντο τύπου Portland και λεπτόκοκκη χαλαζιακή άμμος. Όπου κρίθηκε απαραίτητο, πάρθηκαν γύψινα εκμαγεία για να πραγματοποιηθεί η επεξεργασία των συμπληρώσεων στα ελλείποντα τμήματα με νέο μάρμαρο.
Οι αρχιτέκτονες συνέχισαν τις δοκιμαστικές τοποθετήσεις αρχιτεκτονικών μελών σε ορισμένα σύνολα από τα δομικά στοιχεία του θρόνου που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν κατά την τελική διαμόρφωση του αρχαιολογικού χώρου για την έστω και υπαινικτική του ανάδειξη. Από την επεξεργασία και τη μελέτη του υλικού προέκυψαν νέα δεδομένα όχι μόνο σχετικά με την ταύτιση διάσπαρτων αρχιτεκτονικών θραυσμάτων, αλλά και με τη γραφική τουλάχιστον αποκατάσταση του αρχιτεκτονήματος. Για το σκοπό αυτό μεταφέρθηκαν από την αποθήκη της Ε’ ΕΠΚΑ οι κορμοί των κιόνων αρ. ευρ. Λ410, Λ408, Λ402, Λ407, τα επίκρανα των παραστάδων αρ. ευρ. Λ 428, Λ421, τμήματα από θριγκούς αρ. ευρ. Λ400, Λ409, Μ10 (αρ. κατ. μελέτης), γείσων αρ. ευρ. Λ415-6-7/ Λ385, Μ19-20 (αρ. κατ. μελέτης) και επιστέψεων αρ. ευρ. Λ379, Λ368, Λ275, και η σίμη αρ. ευρ. Λ411.
Οι ανασκαφικές τομές, τα αρχιτεκτονικά μέλη, καθώς και όσα άλλα ευρήματα συγκεντρώθηκαν κατά τις φετινές εργασίες, τεκμηριώθηκαν σχεδιαστικά, φωτογραφήθηκαν και ψηφιοποιήθηκαν.

Γ) Άλλες εργασίες.
Οι νεότερες ανασκαφές στο ιερό του Αμυκλαίου Απόλλωνα έφεραν στο φως μια σημαντική ποσότητα κεραμικής των πρώιμων ιστορικών χρόνων, τη μελέτη της οποίας συνέχισε η δρ. Βίκυ Βλάχου: με κεντρικό ζήτημα την ανάδειξη της συνέχειας του χώρου κατά τη μετάβαση από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού έως την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, καθώς και την ένταξη της τοπικής στη γενικότερη κεραμική παραγωγή αυτής της περιόδου.
Στο πλαίσιο της διερεύνησης του υλικού που συγκεντρώνεται κατά τη διάρκεια του ερευνητικού προγράμματος εμπλουτίστηκε και η βάση δεδομένων. Ταυτόχρονα προγραμματίζεται η βάση αυτή να είναι διαδικτυακά διαθέσιμη και να παρέχει στους εμπλεκόμενους φορείς τη δυνατότητα απομακρυσμένης πρόσβασης.
Για την πιο ολοκληρωμένη αποτύπωση του αρχαιολογικού χώρου και των έως σήμερα εργασιών πραγματοποιήθηκε η αεροφωτογράφιση του λόφου της Αγίας Κυριακής, από τον φωτογράφο κ. Κώστα Ξενικάκη.

Απολογισμός εργασιών του έτους 2013.

Kατά το έτος 2013 στο σπαρτιατικό ιερό του Αμυκλαίου Απόλλωνα, οι ανασκαφικές εργασίες που είχαν ξεκινήσει κατά τα προηγούμενα έτη με στόχο τη διερεύνηση του υπεδάφους στο ΒΔ τμήμα του Ιερού, επεκτάθηκαν στα τετράγωνα Κ 3-6, Λ 2-5, Μ 2-4, Ν 1-3, Ξ 1-2. Η έρευνα ήταν εξαιρετικά προσεκτική λόγω της απουσίας μεγάλων επιχώσεων και η στρωματογραφία αποδείχθηκε ιδιαίτερα ταραγμένη από τις παλαιότερες ανασκαφικές τομές των E. Fiechter (1907) και E. Buschor (1925).
Ο όγκος των χωμάτων που αφαιρέθηκαν, πάχους 0,10μ. έως 1,20μ., ανήκε σε στρώμα νεότερης επίχωσης με πολλά σύγχρονα αντικείμενα. Ανάμεσά τους καρφιά, θραύσματα από κεραμίδες και ασβεστοκονίαμα, καθώς και κεραμική διαφόρων εποχών, από τη Γεωμετρική έως τη Βυζαντινή. Κάτω από τη νεότερη επίχωση εκτείνεται η γνωστή επιφάνεια του κίτρινου πορώδους φυσικού βράχου. Όπως και στην περιοχή των οικοδομημάτων της ύστερης αρχαιότητας, διαπιστώθηκε ότι το στρώμα αυτό αντιπροσωπεύει το ανώτερο επίπεδο της φυσικής επιφάνειας του λόφου.
Στο άνω επιπέδο του λόφου της Αγ. Κυριακής και στο κέντρο του περίπου αποκαλύφθηκε με διαγώνια κατεύθυνση από Α. προς Δ. το φυσικό όριο μεταξύ του γεωλογικού στρώματος της βοτσαλωτής επιφάνειας στο νότιο μισό και της συμπαγούς πορώδους επιφάνειας στο βόρειο. Η γραμμή του ορίου αυτού όπου εδράζεται και ο βόρειος τοίχος της εκκλησίας συναντά, σε ορθή γωνία σχεδόν, ένα λάξευμα της βοτσαλωτής επιφάνειας, αμέσως ανατολικά της εκκλησίας. Το λάξευμα αυτό ανήκει, πιθανότατα, στην υποθεμελίωση του Θρόνου, και επεκτείνεται αντίστοιχα στα τετράγωνα Ι-Θ 8. Η ευθεία δηλαδή γραμμή που σχηματίζει, μήκους περίπου 20μ., συναντά στο νότιο πέρας της και σε ορθή γωνία τη νοητή προς τα ανατολικά προέκταση του υφιστάμενου τμήματος της κρηπίδας του Θρόνου.
Εκεί όπου εφάπτονται τα τετράγωνα Κ-Λ 5, αποκαλύφθηκε ένας τοίχος μήκους 1,60μ., πλάτους 1μ. και ύψους περίπου 0,60μ., κατασκευασμένος με αργούς λίθους μικρού και μεσαίου μεγέθους, θραύσματα κεραμίδων και ασβεστοκονίαμα. Τόσο η τεχνική της κατασκευής του, όσο και η σύσταση του κονιάματος παραπέμπουν στον 11αι. μ.Χ., την περίοδο δηλαδή των δύο αψίδων που βρίσκονται αντίστοιχα νότια της κρηπίδας και βόρεια της εκκλησίας.
Από την περιοχή αμέσως βόρεια της εκκλησίας, αφαιρέθηκε αδιατάρακτο αρχαιολογικό στρώμα με κίτρινα πηλώδη χώματα, πλούσιο σε κεραμική προϊστορικών, κυρίως ΠΕ χρόνων, ακριβώς πάνω από τον συμπαγή πορώδη φυσικό βράχο. Οι επιχώσεις αυτές πρέπει να σχετίζονται με τον πρωτοελλαδικό οικισμό και την πρωιμότερη χρήση του λόφου. Στο τετράγωνο, μάλιστα, Κ 5 κατά την αφαίρεση του στρώματος αποκαλύφθηκε ένας τοίχος από αργούς λίθους μεσαίου μεγέθους τοποθετημένους σε σειρά, παράλληλος προς τον βόρειο τοίχο της εκκλησίας της Αγ. Κυριακής. Η αμελής αυτή κατασκευή, μήκους 1,50μ. περίπου, ανήκε πιθανότατα σε κάποια οικία του πρωτοελλαδικού οικισμού. Επίσης, στο τετράγωνο Κ 6, στο φυσικό συμπαγές στρώμα του λόφου με το ψιλό βότσαλο και κατά μήκος του βόρειου τοίχου της εκκλησίας, εντοπίστηκαν δύο ημικυκλικά αβαθή ορύγματα, παρόμοια με όσα έχουν ήδη βρεθεί σε άλλα σημεία τα προηγούμενα χρόνια.
Στο κέντρο περίπου του τετραγώνου Κ 5 αποκαλύφθηκε ορθογώνια κατασκευή με προσανατολισμό ΒΔ-ΝΑ, μήκους 1,95μ., πλάτους 0,54μ. και βάθους 1,20μ., λαξευμένη στο φυσικό πορώδη βράχο. Τα τοιχώματά της, πάχους 0,30μ., από σχιστόπλακες, πλίνθους και συνδετικό υλικό, καλύπτονται με λευκόφαιο κονίαμα που δημιουργεί εσωτερικά εξαιρετικά λείες επιφάνειες. Η διαμόρφωση αυτή επιτρέπει την πιθανή ταύτιση της κατασκευής με δεξαμενή, μολονότι η τυπολογία της δεν θα απέκλειε την περίπτωση ενός τάφου. Η επίχωση που αφαιρέθηκε από το εσωτερικό ήταν διαταραγμένη με αρκετή ποσότητα βυζαντινής εφυαλωμένης κεραμικής. Στο εσωτερικό της βρέθηκε, επίσης, μια επεξεργασμένη, κατά το ήμισυ σωζόμενη μαρμάρινη πλάκα διαστάσεων 1,28μ. μήκ., 0,94μ. πλ. και 0,10μ. πάχ., καθώς και το απότμημα μιας άλλης πλάκας από την έδραση ενός δωρικού κίονα του Θρόνου, μήκ. 0,17μ., πλ. 0,13μ., πάχ. 0,04μ.
Στο χώρο μεταξύ της εκκλησίας και της γνωστής από παλαιότερες ανασκαφές γωνίας που δημιουργούν δύο κροκαλοπαγείς ογκόλιθοι, στην περιοχή συγκεκριμένα του σημείου όπου συναντώνται τα τετράγωνα Κ-Λ 3-4, εντοπίστηκε μία κοιλότητα του φυσικού εδάφους, 10μ. μήκ. και περίπου 2,50μ. πλ. Αυτή οφείλεται αφενός σε αρχαίες και νεότερες επεμβάσεις, και αφετέρου στην αναμόχλευση των χωμάτων από τις ρίζες των δένδρων που υπήρχαν εκεί. Η διάνοιξή της, όμως, πρέπει να σχετίζεται κυρίως με τις ανασκαφές που πραγματοποίησε εδώ το 1925 ο Ε. Buschor (Buschor E., Massow W. von, Vom Amyklaion, AM 52, 1927, 25-26, εικ. 12). Την επίχωση των τετραγώνων της περιοχής, χαρακτηρίζει η ιδιαίτερα διαταραγμένη στρωματογραφία.
Στο κέντρο του τετραγώνου Λ 3, αποκαλύφθηκε κιβωτιόσχημος ακτέριστος τάφος με καλυπτήρια σχιστολιθική πλάκα και προσανατολισμό Β-Ν, διαστάσεων 2,47μ. μήκ. x 0,80μ. πλ. x 0,32μ. βάθ. Είναι κατασκευασμένος από σχιστόπλακες και θραύσματα κεραμίδων, το βόρειο άκρο του έχει λαξευθεί στον πορώδη φυσικό βράχο και χρονολογείται στη βυζαντινή, πιθανότατα, εποχή. Στο εσωτερικό του βρέθηκαν τρεις σκελετοί ενηλίκων.
Στην ευρύτερη περιοχή, Δ και ΒΔ της εκκλησίας, εντοπίστηκαν έξι σχετικά αβαθή ορύγματα, οκτώσχημα και ημικυκλικά, με διαταραγμένο από νεότερες επιχώσεις το εσωτερικό τους.
Κατά μήκος της νότιας πλευράς των τετραγώνων Μ 2-5, κάτω από τη νεότερη επίχωση αποκαλύφθηκε τοίχος συνολικού μήκους 15μ. περίπου, μέγιστου πλάτους 1μ. και μέγιστου σωζόμενου ύψους 0,50μ. Ο τοίχος αυτός είναι κατασκευασμένος από αργούς λίθους μικρού και μεσαίου μεγέθους, θραύσματα κεραμίδων και ασβεστοκονίαμα ως συνδετικό υλικό. Η τεχνική του θυμίζει τις δύο αψίδες νότια της κρηπίδας και βόρεια της εκκλησίας, καθώς και τον προαναφερθέντα τοίχο των τετραγώνων Κ-Λ 5. Οι εν λόγω κατασκευές σχετίζονται χρονολογικά και θα μπορούσαν να αναχθούν στον 11ο αι. μ.Χ. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο τοίχος των τετραγώνων Μ 2-5 σώζεται αποσπασματικά. Στα μη διατηρούμενα, όμως, τμήματα, παραμένει ορατό το λαξευμένο στο φυσικό πορώδες έδαφος όρυγμα της θεμελίωσης. Και ενώ το δυτικό πέρας του εντοπίστηκε στο τετράγωνο Μ 2, στο τετράγωνο Μ 5 διαγράφεται η κάμψη του σε ορθή γωνία προς Ν. Από εκεί βρέθηκε η συνέχεια με το νότιο πέρας του μήκους 1,10μ. εντός του τετραγώνου Λ 5.
Βορείως του συγκεκριμένου τοίχου αποκαλύφθηκαν πέντε αβαθή κυκλικά ορύγματα με εσωτερικό γέμισμα διαταραγμένο από νεότερες επιχώσεις. Το δυτικότερο, στη συμβολή των τετραγώνων Μ-Ν 1-2, διαμέτρου 1μ. περίπου, αποτελεί και το νότιο όριο ενός τοίχου που εκτείνεται προς Β. Ο τοίχος αυτός, μήκους 6μ. και πλάτους 1,40μ. περίπου, είναι δομημένος με αργούς, αδρά επεξεργασμένους κροκαλοπαγείς και ασβεστολιθικούς λίθους, μεσαίου και μεγάλου μεγέθους, και με χώμα ως συνδετικό υλικό. Η τεχνική της κατασκευής του ανακαλεί την εσωτερική δομή του αρχαϊκού περιβόλου του ιερού με τον οποίο είναι πιθανότατα σύγχρονος. Είναι παράλληλος σε απόσταση 6,30μ. του ρωμαϊκού τοίχου των τετραγώνων Ν-Ξ 3. Πρόκειται, πιθανότατα, για τις δύο πλευρές της εισόδου στο ιερό, η θέση της οποίας ήταν αναμενόμενο να βρίσκεται σε αυτή την περιοχή του λόφου και για γεωμορφολογικούς λόγους. Στα Β του δυτικού τοίχου εντοπίστηκε στρώμα καταστροφής αποτελούμενο εξ ολοκλήρου από κεραμίδες στέγης. Η μαρτυρία τους θα μπορούσε ίσως να οδηγήσει στην υπόθεση ότι η είσοδος του ιερού είχε την μορφή στεγασμένου προπύλου. Το πρόπυλο πρέπει να καταστράφηκε και να καταργήθηκε κατά τους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους, όπως αποδεικνύεται από την ύπαρξη δύο τάφων στο μέσον της εισόδου.
Ως ένα από τα σημαντικότερα αποτελέσματα των ερευνών του Αμυκλαίου μπορεί να χαρακτηριστεί η ανακάλυψη στο ΒΔ τμήμα του λόφου της συνέχειας του μνημειακού περιβόλου του ιερού προς τα δυτικά. Και αυτό επειδή ανατρέπει τις αρχικές υποθέσεις για την πεταλόσχημη μορφή του και την ελεύθερη πρόσβαση του ιερού από τη δυτική πλευρά. Το τμήμα αυτό του περιβόλου, μήκους περίπου 5μ., εντοπίστηκε στο σημείο όπου εφάπτεται με το βόρειο άκρο του δυτικού τοίχου της εισόδου. Αποκαλύφθηκε σε ύψος δύο δόμων, με πλάτος 1,50μ. περίπου και προσανατολισμό Β-Ν, κατασκευασμένο από αδρά επεξεργασμένους κροκαλοπαγείς λίθους μεγάλων διαστάσεων. Αμέσως δυτικά του και σε επαφή με αυτό ανασκάφηκε μέρος από την υποθεμελίωση μιας άλλης ισχυρής κατασκευής που, κατά τα φαινόμενα, καταλαμβάνει τετράγωνη έκταση μήκους και πλάτους 4,50μ. περίπου. Πρόκειται πιθανότατα για ένα οικοδόμημα που ενίσχυε τον περίβολο και την είσοδο του ιερού.

Στα τετράγωνα Π 3-4, Ν 8, Μ 10, Z-H 11, A 8, -A 8, A 5 διενεργήθηκαν ανασκαφικές τομές κατά μήκος του διαδρόμου αμέσως εξωτερικά του αρχαϊκού περιβόλου-μνημειακού αναλημματικού τοίχου που περιβάλλει τον λόφο της Αγίας Κυριακής στη βόρεια, ανατολική και νότια πλευρά του. Οι εργασίες αυτές είχαν ως στόχο να αποκαλύψουν την τάφρο θεμελίωσης του περιβόλου κατά μήκος της ορατής, εξωτερικής του παρειάς, και να επιλύσουν ζητήματα σχετικά με τη χρονολόγησή του.
Με τις ανασκαφικές τομές στα τετράγωνα Π 3-4 βρέθηκε ένας βυζαντινός τοίχος, διαστάσεων 2,60μ. μήκ. και περίπου 0,50μ. πλ., που είχε ήδη εντοπιστεί από τον Ε. Fiechter στις αρχές του 20ου αιώνα και είναι κατασκευασμένος από αργούς και αδρά επεξεργασμένους λίθους μικρού μεγέθους
Στα τετράγωνα Ν 8 και Μ 10 αφαιρέθηκαν διαταραγμένες με νεότερες επεμβάσεις επιχώσεις, μέγιστου πάχους από 1,10μ. έως 2μ. Στο τετράγωνο Ν 8 και σε βάθος περίπου 0,90μ., εντοπίστηκαν οι τρείς από τις τέσσερεις τσιμεντένιες βάσεις της νεότερης μεταλλικής δεξαμενής, η οποία είχε απομακρυνθεί από το χώρο το 2005, κατά τον καθαρισμό της περιοχής. Το από κάτω αρχαίο στρώμα, περιλάμβανε μικρή ποσότητα πρωτοελλαδικής και γεωμετρικής κεραμικής, με τμήματα από ζωόμορφα και γυναικεία τύπου Ψ μυκηναϊκά ειδώλια. Το φυσικό έδαφος πάνω στο οποίο εδράζεται ο αρχαϊκός περίβολος, παρουσιάζοντας εδώ μια ισχυρότατη κλίση προς Β. (έως βάθος από 0,90μ.-1,10μ.), αποκλείει την ύπαρξη κάποιου διαδρόμου.
Το ίδιο παρατηρείται και στο τετράγωνο Μ 10, όπου η επιφάνεια του φυσικού βράχου εμφανίζει μια κλίση προς Β. σε βάθος από 1,35μ. έως 2,10μ. Διαπιστώθηκε, επίσης, ότι στη ΝΑ γωνία του τετραγώνου, ανάμεσα στα δύο τμήματα του περιβόλου που συναντώνται εκεί, υπάρχει ένα κενό, μήκους περίπου 0,50μ. Έτσι συνεπάγεται ότι τα δύο αυτά τμήματα είναι ανεξάρτητα μεταξύ τους (περίβολος τμήμα Α: τετράγωνα Μ 9, Ν 8, περίβολος τμήμα Β: τετράγωνα Ι-Κ-Λ 10).
Η ύπαρξη, εντούτοις, ενός διαδρόμου εξωτερικά του περιβόλου επιβεβαιώνεται στα τετράγωνα Ζ-Η 11. Εδώ και σε όλο το πλάτος των τομών, αμέσως μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος της σύγχρονης επίχωσης, σε βάθος περίπου 0,30μ. αποκαλύφθηκε η επίπεδη επιφάνεια του απολαξευμένου πορώδους βράχου, πάνω στον οποίο θεμελιώθηκε ο αρχαϊκός περίβολος. Η εξωτερική, μάλιστα, επιφάνεια του περιβόλου στο τετράγωνο Ζ 11, με την ορατή διαταραχή της τοιχοδομίας, επιτρέπει την υπόθεση ότι στο σημείο αυτό, όπου καταλήγει και το καμπύλο πέρας του προγενέστερου γεωμετρικού περιβόλου, πρέπει να υπήρχε μία είσοδος. Από την επιφάνεια του διαδρόμου περισυλλέχθηκαν κυρίως όστρακα προϊστορικής και γεωμετρικής κεραμικής, καθώς και ένα χάλκινο γεωμετρικό ειδώλιο ζώου μήκους 0,05μ.
Η ύπαρξη του ίδιου αρχαίου διαδρόμου σε όλο το πλάτος του σημερινού ανδήρου εξωτερικά του περιβόλου, επιβεβαιώνεται και στη νότια πλευρά του λόφου. Στα τετράγωνα Α 5, Α 8, -Α 8, συγκεκριμένα, όπως και στο τετράγωνο Α 2, εμφανίζεται η επίπεδη επιφάνεια του απολαξευμένου πορώδους βράχου μέγιστου πλάτους 7μ. Ιδιαίτερης μνείας χρίζουν τα πορίσματα των εργασιών στο τετράγωνο Α 5, καθώς η διαδοχή των στρωμάτων δεν διαταράσσεται εδώ από νεότερες επεμβάσεις. Στη βόρεια πλευρά της τομής οι δόμοι της υποθεμελίωσης του περιβόλου εδράζονται στο πρώτο στρώμα της αρχαίας επίχωσης πάχους περίπου 0,15μ. που περιέχει κεραμική της γεωμετρικής και αρχαϊκής περιόδου. Ακολουθεί το δεύτερο στρώμα πάχους περίπου 0,10μ. με κεραμική προϊστορικών, πρωτογεωμετρικών και γεωμετρικών χρόνων, ενώ από το κατώτατο τρίτο στρώμα πάχους 0,60μ. περισυλλέχθηκε αποκλειστικά κεραμική πρωτοελλαδικής και μεσοελλαδικής εποχής. Στο δεύτερο στρώμα εντοπίστηκαν σποραδικά συγκεντρώσεις στάχτης και ένα χάλκινο γεωμετρικό ειδώλιο πολεμιστή, ύψους 0,10μ.
Παρόμοια είναι η εικόνα και στο τετράγωνο Α 8, κατά το μήκος της νότιας παρειάς του οποίου αποκαλύφθηκε ένας μεγάλος αριθμός αργών λίθων που ορίζει τη συνέχεια της τομής προς Ν. Στο κέντρο του τετραγώνου –Α 8 που ακολουθεί, η συγκέντρωση ατάκτως ειρημένων αργών λίθων αναμεμιγμένων με στάχτες και κονίαμα υποδηλώνει κάποια μεταγενέστερη επέμβαση στον χώρο και διατάραξη της στρωματογραφίας έως το επίπεδο της πρωτοελλαδικής κεραμικής.

Unless otherwise stated, the content of this page is licensed under Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 License